«Από Παναγίας άρχεσθαι. Έχεις 15 εικόνες Της. Πολλή η χάρις Της, άρα και πολλή η οφειλομένη παρά σου ευλάβεια. Τι θα έλεγαν ο αιθέριες υμνωδός Της Μαυρόπους Ευχαΐτων, που δεν ηδύνατο, τυφλός ων, να ιδή ούτε μίαν; Ιδού τι θα έλεγεν καίτοι το γνωρίζεις: «Οράν σου την εικόνα, Μήτερ Αγνή, την εμοί γλυκερόν και παμπόθητον αδυνάτων, την εμοί γλυκεράν και παμπόθητον αδυνάτων, θρήνοις κατήκω μου την ψυχήν , βίον βιών αβίωτον, και οδυνηρόν και βαρυπενθή, δια με μεταστάντα, αξίωσον οράν Σε και παρεστάναι τω προσώπω σου. Να αφήσεις ένα Χαιρετισμόν από τους τρεις και να εισαγάγης το Θεοτοκάριον καθ’ ημέραν(…). Οι Χαιρετισμοί και το Θεοτοκάριον, ο ουρανός και η γη παρέλθουν, αυτά όμως να μη λείψουν καμμίαν ημέραν του έτους».

Ναι, είναι η Παναγία στην οποία έχει αφιερωθεί ο Άθως σαν περιβόλι της και σύμφωνα με την παράδοση τούτο πραγματοποιήθηκε από τον ίδιο το Χριστό και Υιό της. Ο καθηγητής θεολογίας Παναγιώτης Χρήστου αναφέρει πως εκεί αποβιβάσθηκε η Παναγία, μαζί με τον ευαγγελιστή Ιωάννη, μετά από τρικυμία, στη διάρκεια μιας περιοδείας τους. Οι κάτοικοι του ήσαν ακόμη ειδωλολάτρες, αλλά θαυμάζοντας το τοπίο η Θεοτόκος, παρακάλεσε να της το χαρίσει ως δώρο.

Η απάντηση ήλθε από ουράνια φωνή: «Έστω ο τόπος ούτος κλήρος σος και περιβόλαιον σον και παράδεισος, έτι δε λιμήν σωτήριος των θελόντων σωθήναι».
Το πολύ αργότερα ιδρυθέν Άγιον Όρος έσπευσε να αναγνωρίσει τη θεία εντολή, αποδίδοντας λατρεία κυράς και αρχόντισσας σε κάθε μονή, σκήτη ή κελί. Αναλόγως λατρεύτηκαν και οι πολλές θαυματουργές εικόνες της, με δεύτερη τη τάξει ( μετά το «Άξιον εστίν» του Πρωτάτου ), να βρίσκεται η Παναγία η Πορταΐτισσα της Μονής Ιβήρων. 

Μετά από μια νικηφόρα μάχη του Τορνίκιου εναντίον του στασιαστή Βάρδα Σκληρού, στις 24 Μαΐου του 979, στην κοιλάδα της Παγκαλείας, κοντά στην Έφεσο, ο νικητής προσήλθε , με όλα τα τιμαλφή και τα λάφυρα, στη θέση της σημερινής Μονής Ιβήρων, της οποίας και έγινε κτήτοράς της. Όντας Ίβηρ ο στρατηγός Τορνίκιος (καταγόμενος από τη σημερινή Γεωργία), μαζί με τους δυο συμπαραστάτες του, επίσης Ίβηρες, επόμενο ήταν το μοναστήρι να λάβει την επωνυμία της καταγωγής τους. Θα ήταν παράλειψη να μη σημειωθεί ότι το σημείο της κτήσεως είναι αυτό ακριβώς όπου συμφώνως με την παράδοση αποβιβάστηκε η Παναγία με τον συμπλέοντα Ιωάννη, κατά τη διάρκεια της θαλασσοταραχής.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Χειρόγραφο, γραμμένο το 1903 από τον Ιβηρίτη μοναχό Δαμασκηνό, μας αποκαλύπτει την κατά την παράδοση καταγωγή της, όπως και της ονομασίας της. Η θαυματουργή εικόνα «δια θαλάσσης αφ’ εαυτού της εις τον καιρόν της εικονομαχίας» έφθασε στην πόρτα του μοναστηριού, εξ ου και η ονομασία «Πορταΐτισσα» που της αποδόθηκε. Ο Δαμασκηνός άντλησε την πληροφορία του από παλαιότερο υπόμνημα, του 1599, γραμμένο από τον Μιχαήλ Ανέρηστο. Ο Δαμασκηνός ήταν καλλιγράφος και ιδιαίτερα επιμελής, συγγράφοντας με μαύρο μελάνι το κείμενο και με κόκκινο τα αρχικά του.

Μας πληροφορεί, λοιπόν, ότι την εικόνα την έριξε, το έτος 998 (ή το 1005), στη θάλασσα της Νίκαιας, για να τη σώσει από το μένος των εικονομάχων. Επίσης, αναφέρει με γλαφυρές λέξεις μιας εξαφανιζόμενης γλώσσας: «Αυτοί οι δύο ηγούμενοι παρεκάλεσαν τον Γεωργιανό αναχωρητή Γαβριήλ ίνα μεταφέρη από της θαλάσσης την αναφανείσαν αγίαν εικόνα της Θεομήτορος ην ανεγνώρισαν εκ της περιστοιχούσης αυτής αίγλης. 

Ο δε Γαβριήλ , και αυτός εκ του ύψους της κατοικίας αυτού είδεν την αίγλην, υπήκουσεν εις την αίτησιν αυτών και κατελθών ανέλαβεν αυτήν υπό των θαλασσίων τμημάτων και εν ωδαίς και άσμασιν έφερεν αυτήν εις το του Γαβριήλ ορεινόν ενδιαίτημα. Μετά δε τινα χρόνον μετήνεγγον αυτήν εν τη νεοδμήτω των Ιβήρων λαύρα, εντός του επί της πύλης παρεκκλησίου κατά προτροπήν του αναχωρητού Γαβριήλ επιθυμούντος ίνα δια του μέσου αφιερώση την ιεράν λαύραν των Ιβήρων εις την ιδιαιτέραν φυλακήν και προστασίαν της Θεομήτορος ως Πορταϊτίσσης αυτής, ένθα και εισέτι διαμένει, την δε μονήν σκέπουσα και περιφρουρούσα, της δε ΝΕΤ’ ευλαβείας προϊούσι παρέχουσα χάριν άφθονην και τα αιτήματα εκπληρούσα προς το συμφέρον της αιτήσεως. 

Πώς δε η αγία αυτή εικών διετηρήθη εν τη θαλάσση αλώβητος επί 170 όλα έτη και πώς οι Γεωργιανοί μοναχοί εβεβαιώθησαν ότι η εικών αύτη ην η της εν τη Νικαία χήρας περί ης διηγήσατο τοις τότε συνομμοστάταις αυτός ο της χήρας υιός (σ.σ.: ο οποίος μετά τη ρίψη είχε γίνει μοναχός στην Ιβήρων) περί αυτών μη έχοντες ιστορικάς εκθέσεις, προαγόμεθα ίνα υποθέσωμεν ότι την αγίαν ταύτην εικόνα ριφθείσα εις την θάλασσαν, παρέσυρον τα ρεύματα εις απόκεντρον και απόμερον μέρος εγγύς του Αγίου Όρους κειμένης νήσου Λήμνου, οπόθεν μετά παρέλευσιν 170 ετών τα θαλάσσια κύματα ωθήσαντα αυτήν εκείθεν μετέφεραν έγγιστα του Αγίου Όρους, ότε αναλαβόντες οι μοναχοί ανεγνώρισαν πάντες έκ τινος ελληνιστί ή ιβηριστί γεγραμμένης επιγραφής ή εξ άλλων τινών γνωρισμάτων, περί ων ο υιός της χήρας είχεν αναφέρει ότε έζη».

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Το σχήμα της εικόνας της Πορταΐτισσας, που ανήκει στον τύπο της Οδηγήτριας, είναι 1,37Χ0,94, φέρει δε εξαιρετικά φιλοτεχνημένο αργυροεπίχρυσο πουκάμισο, φιλοτεχνημένο το 1819 στη Μόσχα, όπως μαρτυρεί και η υπάρχουσα επιγραφή:

«Παναγία μήτερ, Ιβήρων η Προστάτις/ πρόσδεξαι τόνδε μετ’ ευμενείας κόσμον/ ον προσάγουσι Ση πανσέπτω εικόνι,/ ώσπερ ριτόν μένγε αλλά’ ουν μετ’ ευλαβείας/ Άννας Κομίσσης Παύλου και Αναστασίας ευγενών, / εις μνήμην αυτών και ερατών τοκέων,/ εν Μόσχα τω αωιθ’ έτει εν μηνί Νοεμβρίω/ συνεργεία ταπεινού Αρχιμανδρίτου Κυρίλλου του Ιβηρίτου».

Το γεγονός ότι ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, ο εκφραστής της παναγιορείτικης συνείδησης, παράλληλα με τους Κανόνες στην Παναγία, έγραψε τέσσερις Κανόνες ειδικά για την Πορταΐτισσα, επιμαρτυρεί την ειδική σημασία της συγκεκριμένης Παναγίας και την παρουσία της στη Μονή των Ιβήρων. Όπως αναφέρεται στο σχετικό κείμενο του Πρωτάτου: «Η ιερά μονή των Ιβήρων εισήλθε στη δεύτερη χιλιετία της ιστορίας της. Με τις ευλογίας των κτητόρων της Ιωάννου, Ευθυμίου και Γεωργίου και την προστασία της θαυματουργής Πορταΐτισσας, προς την οποίαν είναι στραμμένα τα μάτια όλων των Αγιορειτών, πορεύεται προς τους θεοφιλείς σκοπούς της. Όλο το χρόνο -και ιδιαίτερα στη μνήμη της- η Θεοτόκος συγκαλεί πλήθη πιστών και μοναστών, συγκίνηση των οποίων κορυφώνεται με την υπερφυσική κίνηση της ακοίμητης κανδήλας της. Η σημερινή αδελφότητα με την προσέλευση νέων μοναχών στην υπακοή γηραιών Γερόντων προσπαθεί και επιτυγχάνει ν’ αντεπεξέρχεται στους κόπους της μεγάλης φιλοξενίας -παρά τις οικονομικές δυσκολίες- των ξεναγήσεων και των πολλών απαραίτητων οικοδομικών επισκευών…».

Πράγματι, η φιλοξενία ήταν ανέκαθεν χαρακτηριστικό γνώρισμα της Μονής Ιβήρων. Κάθε Τετάρτη και Παρασκευή, σύμφωνα με την αναφορά του Ιβηρίτη Αρχιμανδρίτη Γερμανού, υπήρχαν στην πόρτα ψωμί κι ελιές για τους περαστικούς και τις υπόλοιπες ημέρες ψωμί και τυρί.

Ο θρύλος θέλει, σε μια εποχή σκληρής ανέχειας, ο πορτάρης να μη διαθέτει ψωμί για κάποιον πεινασμένο προσκυνητή κι όταν αυτός κάθισε σε μια πέτρα κλαίγοντας, εμφανίσθηκε μια γυναίκα με ένα παιδί στην αγκαλιά, προσφέροντάς του ένα φλουρί για να προσφέρει στο μοναστήρι. Κι όταν αυτός επέστρεψε με το φλουρί στο χέρι και διηγήθηκε πως το βρήκε, ο πορτάρης άρχισε την κωδωνοκρουσία, ομιλώντας περί θαύματος.

Η μεγάλη πανήγυρη του Δεκαπενταύγουστου

Μεταξύ των πανηγύρεων της Μονής Ιβήρων, στις οποίες τιμάται η Πορταΐτισσα, ξεχωρίζει αυτή του Δεκαπενταύγουστου, με τον εορτασμό να ξεκινάει από τις 13 Αυγούστου. Είναι παράδοση να ανταλλάσσονται ηγουμενικές επισκέψεις ανάμεσα στη Μονή Μεγίστης Λαύρας και Ιβήρων. Έτσι στις 3 Ιουλίου η Ιβήρων στέλνει τον Ηγούμενό της, έναν ιερομόναχο και έναν διάκονος στη Μονή της Λαύρας και στις 13 Αυγούστου έρχεται ο Ηγούμενος της Μ. Λαύρας στο μικρό εσπερινό. Του γίνεται υποδοχή στην πύλη των Ιβήρων. Συνοδεύουν κι αυτόν ένας ιερομόναχος κι ένας διάκονος.

Στις 14 του μηνός τελείται θεία λειτουργία στο παρεκκλήσιο της Πορταΐτισσας, στην οποία παρίσταται ο Ηγούμενος της Μ. Λαύρας. Στη συνέχεια παρατίθεται κοινοβιακή τράπεζα. Ουσιαστικά, πρόκειται για 7-8 κοινοβιακές τράπεζες, με κάθε τράπεζα να τρέφει περί τα 250 άτομα. Η δεύτερη τράπεζα γίνεται μετά τη Θ. Λειτουργία.

Κατά την ενάτη βυζαντινή (γύρω στις 4.30) μεταφέρεται η Πορταΐτισσα και ακολουθεί μικρός εσπερινός και τράπεζα με νηστίσιμα. Πριν τη δύση ξεκινάει η αγρυπνία, η οποία διαρκεί αδιάκοπες δεκαπέντε ώρες. Μετά τη Δοξολογία γίνεται αγιασμός, για την οποία βγάζουν τα άγια λείψανα από τη φιάλη. 

Η αγρυπνία συνεχίζεται με τις Ώρες, τη Θεία Λειτουργία και τελειώνει μετά τις 11. Κόλλυβα διαβάζονται το πρωί, μια με την Κοίμηση και μια με την Πλατυτέρα, το βράδυ, το κτητορικό με δικέφαλο αετό. Τα αγιογραφούσε καλλιτέχνης αδελφός της μονής, ο αγιογράφος πατήρ Συνέσιος, αγιογράφος ο οποίος παρέδωσε την τέχνη του. Το κτητορικό μνημόσυνο (το αφιερωμένο στους ιδρυτές της μονής) τελείται μετά τον εσπερινό. Έχει τελειώσει προηγουμένως το κτητορικό στο Πρωτάτο των Καρυών και κατεβαίνει στη Μονή των Ιβήρων ο πρωτεπιστάτης (κάτι σαν πρόεδρος του Αγίου Όρους), η Ιερά Κοινότητα, η Επιστασία, ο Πολιτικός διοικητής κι ο αστυνομικός διοικητής. Τους γίνεται ειδική υποδοχή και ψέλνεται Δοξολογία. Ακολουθεί κέρασμα στο συνοδικό, διανέμονται τα κόλλυβα και παρατίθεται επίσημη τράπεζα. Ήταν θείας έμπνευσης η τράπεζα στης οποίας την παρασκευή επιστατούσε ο κοιμηθείς μοναχός Επιφάνιος.

Θαυμάσια περιγραφή της πανήγυρης του Δεκαπενταύγουστου στη Μονή Ιβήρων διαβάζουμε στο βιβλίο «Με του βορηά τα κύματα», του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη, ξάδερφου του Παπαδιαμάντη.

Ημερολόγιο καταστρώματος

980 μ. Χ.

Ξεσπά η εικονομαχία στο Βυζάντιο. Το ίδιο έτος ιδρύεται η Μονή Ιβήρων από τον Γεωργιανό Ιωάννη Τορνίκιο

998 (περίπου)

Μία χήρα στη Νίκαια πετά την εικόνα της Παναγίας στη θάλασσα, προκειμένου να τη σώσει από τα χέρια των εικονομάχων

1170 (περίπου)
Στη θάλασσα του Αγίου Όρους, στο ύψος όπου βρίσκεται η Μονή Ιβήρων, ξεβράζεσαι η εικόνα της Παναγίας, που λόγω του τρόπου ανεύρεσής της λαμβάνει την επωνυμία «Παναγία η Πορταΐτισσα»

1357
Σιγίλλιο του Καλλίνικου Β’ αποδίδει επισήμως την ονομασία «Πορταΐτισσα» στην ανευρεθείσα εικόνα

1680
Οικοδομείται το παρεκκλήσιο της Παναγίας Πορταΐτισσας, δίπλα στο καθολικό της Μονής Ιβήρων

1903
Ο Ιβηρίτης μοναχός Δαμασκηνός συγγράφει την ιστορία της Πορταΐτισσας, βασισμένος σε χειρόγραφο του 16ου αιώνα

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 13.08.2023