Είτε ως αναφορά στην αλευροβιομηχανία είτε στο κεραμείο είτε μέσω της βίλας Μπιάνκα, το όνομα των Αλατίνι κάνει διαρκώς την παρουσία του στα χείλη των Θεσσαλονικέων, αλλά και με διάφορους άλλους τρόπους η παρουσία της οικογένειας θα λέγαμε ότι διαποτίζει την πόλη. Συγχρόνως με την εμπορική δραστηριότητά τους, οι Αλλατίνι επέφεραν σημαντική αλλαγή στην εκπαίδευση και στην αρχιτεκτονική, με τα κτίσματά τους και στον Φραγκομαχαλά, δηλαδή στα πολιτιστικά δρώμενα της Θεσσαλονίκης. 

Έτσι κι αλλιώς, η πρώτη παρουσία του ονόματος στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιείται στα 1512, με το ραβίνο Ισαάκ Αλλατίνι, ηγέτη μίας από τις τρεις συναγωγές (Πορτουγκάλ, Εβόρα και Λισμπόα), που δημιουργήθηκαν μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Πορτογαλία. «Μεγάλο γνωμοδότη και αξιοσέβαστο νομικό», τον περιγράφει ο Νεχαμά, ο πλέον αξιόπιστος ιστορικός της εβραϊκής κοινότητας. 

Παρ’ όλα τούτα, πολύ αργότερα, η οικογένεια των Αλατίνι θα έρχονταν σε σύγκρουση με τους ραβίνους, διεκδικώντας ιδιαιτέρως φιλελεύθερες απόψεις, απέναντι στο συντηρητισμό της θρησκευτικής κοινότητας.

Αν και οι πατριάρχες της οικογένειας ήταν φημισμένοι γιατροί, οι απογονοί τους, υποβοηθούμενοι και από τους συναφθέντες γάμους με κόρες πλουσίων επιχειρηματικών οικογενειών. Με τον τρόπο αυτόν οι Αλλατίνι απέκτησαν μία τεράστια περιουσία, την τρίτη μετά τους Κομόντο και τους Μοντιάνο στην οθωμανική αυτοκρατορία. Η εμπορική δραστηριότητα ξεκίνησε καταρχάς από τα σιτηρά και επεκτάθηκε στον τραπεζικό τομέα, σε ασφαλιστικές εταιρείες και σε ορυχεία, αβγατίζοντας μία αμύθητη περιουσία.

Ο Κόσιμο, ο μεγάλος δούκας της Τοσκάνης ήταν αυτός που προσκάλεσε πρώτος τους εκδιωχθέντες Σεφαραδίτες στην περιοχή του, παρέχοντας τη δυνατότητα στους εκχριστιανισμένους Εβραίους (μαράνος) να επανέλθουν στην πατρογονική τους πίστη, την προσφυγή και τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων τους στα δικαστήρια, την ελεύθερη φοίτησή τους στην περίφημη ιατρική σχολή του Λιβόρνο και της γειτονικής Φλωρεντίας (εκεί φοίτησαν οι Αλατίνι) και την ελεύθερη μετακίνησής τους. 

Λίγο μετά, στις 10 Ιανουαρίου 1593, ο ηγεμόνας Φερδινάνδος ο Α’ εξέδωσε διάταγμα (τη Livornina), με το οποίο οι ξένοι υπήκοοι, μεταξύ των οποίων οι Εβραίοι, αποκτούσαν ιδιαίτερα προνόμια και φοροαπαλλαγές στην εμπορική δραστηριότητά τους. Μέσω αυτής της «επικοινωνίας», οι Αλλατίνι αρχίζουν να έχουν επαφή με τη Θεσσαλονίκη και μετά τα μέσα του 17ου αιώνα ο Νεχαμά καταγράφει τρία μέλη της οικογενείας, τον Βιτάλ, τον Γιεχέλ και τον Μόιζε, σπουδαγμένοι γιατροί, αλλά και με ανήσυχο πνεύμα.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Η στενή σχέση των Αλλατίνι με τη Θεσσαλονίκη ξεκινάει κάπου το 1765, όταν ο Σάμουελ Μοντιάνο, Οθωμανός υπήκοος από τη Θεσσαλονίκη, βρέθηκε στο Λιβόρνο, προκειμένου να ζητήσει αποζημίωση για τα εμπορεύματά του, τα οποία είχαν καταστραφεί σε ναυάγιο έξω από τις ακτές της Σαρδηνίας. 

Ο Μόιζε Αλλατίνι γνωρίστηκε με τον Σάμουελ και ανέλαβε τη διευκόλυνση της μεταφοράς των εμπορευμάτων των Μοντιάνο από το Λιβόρνο προς το βορά. Την εποχή εκείνη η εξαγωγή σιτηρών από την οθωμανική αυτοκρατορία ήταν απαγορευμένη και ο Μόιζε βοήθησε την παράνομη μετακίνηση προς το βορά, για λογαριασμό των Ευρωπαίων κεφαλαιούχων.

Καταλυτικής σημασίας για το σύνολο του μεταπρατισμού στη Μεσόγειο και την ανάδειξη των Αλατίνι σε εμπορικούς κολοσσούς ήταν η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή, το 1776, με την ελεύθερη ναυσιπλοΐα των καραβιών, υπό ρωσική σημαία. Έτσι οι Μοντιάνο και οι Αλλατίνι μπορούσαν να διακινήσουν ελευθέρως σιτηρά από τη Μαύρη θάλασσα, τη Μακεδονία και τη Θεσσαλία, χωρίς να ενοχλούνται από τους Τούρκους κατά τον πλου.

Την ίδια χρονιά έρχεται στη ζωή ο Λάζαρο Αλλατίνι, γιός του Μόιζε, ο οποίος σπούδασε ιατρική στη Φλωρεντία, ενώ ο πατέρας του αποφάσισε να μεταφέρει την έδρα της επιχείρησης στη Θεσσαλονίκη. 

Ο λόγος ήταν ο πόλεμος που δεχόταν οι επιχειρήσεις του, λόγω των ναπολεόντειων πολέμων, από τους Γάλλους και το έτος ήταν το 1796. Στη Θεσσαλονίκη γνωρίζει την προστασία των Άγγλων, και μάλιστα διαπιστεύεται ως πρόξενος της Τοσκάνης. Ο γιος του Λάζαρο, εικοσάχρονος τότε, έμεινε στην Τοσκάνη, προκειμένου να ολοκληρώσει τις σπουδές του, όσο να εγκατασταθεί κι αυτός στη Θεσσαλονίκη.

Σε τούτο συνέβαλε και ο ξαφνικός θάνατος του Μόιζε, το 1802 και με την εδώ εγκατάστασή του γνώρισε και νυμφεύθηκε το 1808 την Άννα Μορπούργκο, με τον πατέρα της να εκτελεί χρέη προξένου της Ισπανίας στη Θεσσαλονίκη. Απόκτησαν επτά τέκνα, τα οποία, λόγω της αμφοτερόπλευρης καταγωγής τους, αποτέλεσαν μέλη της εντόπιας, αλλά και της ευρωπαϊκής αριστοκρατίας.

Συγχρόνως, ο Λάζαρο αναβαθμίστηκε σε αφανή εταίρο της εταιρείας Fratelli Modiano (των εγγονών του Σάμουελ), αφού ο πατέρας του ήταν απλώς συνεργάτης τους. 

Τον Απρίλιο του 1831 ο Λάζαρο ασθένησε σοβαρά και το 1834 απεβίωσε σε ηλικία 58 ετών. Ο γιος του, Μόιζε Αλλατίνι, αιτήθηκε εκ νέου την ιταλική υπηκοότητα, έχοντας σπουδάσει ιατρική στη Φλωρεντία σε ηλικία 59 ετών, αφού είχε επιστρέψει το 1834 στη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να αναλάβει τα ηνία των επιχειρήσεων του πατέρα του, με δεδομένο ότι τα εγκατεστημένα στην πόλη αδέλφια του ήταν μεγάλης ηλικίας. Ήδη βρισκόμαστε στην περίοδο αλλαγών της οθωμανικής αυτοκρατορίας, με τον αρχόμενο εκδημοκρατισμό της, κι έτσι η εταιρεία Fratelli Modiano πρωταγωνίστησε στα εμπορικά πράγματα της Ευρώπης από το 1834 έως το 1853. 

Η εταιρεία (με τη στήριξη του σουλτάνου και των διαταγμάτων περί προστασίας των υπηκόων, ανεξαρτήτως θρησκεύματος και εθνικής καταγωγής) προαγόραζε την παραγωγή σιτηρών από τη Μακεδονία, μεταπωλώντας τα στο εξωτερικό σε υψηλή τιμή, με πίστωση. Ο αμερικανικός εμφύλιος πολλαπλασίασε τα κέρδη, αφού η μοναδική πηγή σιτηρών ήταν η οθωμανική αυτοκρατορία, όπως αντιστοίχως επηρέασε και το κλείσιμο των λιμανιών της Μαύρης θάλασσας.

Με όλη τούτη τη γενικευμένη έξαρση και κερδοφορία του εμπορίου των σιτηρών, ο Μόιζε Αλατίνι θεώρησε ότι η απόκτηση ενός μύλου θα πολλαπλασίαζε τα κέρδη κι έτσι στην περιοχή Γεωργίου και Ευζώνων (εκεί όπου εδράζεται σήμερα η Ηλεκτρική εταιρεία) νοίκιασε τον πρώτο υδρόμυλο. Το 1857 κατασκευάστηκε ο γνωστός υδρόμυλος, με δυνατότητα, κατά το αμερικανικό πρότυπο, να δίνει κίνηση σε δέκα μυλόπετρες, έναντι δύο των υδρόμυλων.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Όπως σημειώνει ο Μάριο Μοντιάνο, όταν ο Σάμουελ Μοντιάνο απεβίωσε, ο αδελφός του Γιέσουα αρνήθηκε στα παιδιά του, Ισαάκ και Άμπραχαμ τη συμμετοχή τους στην επιχείρηση Fratelli Modiano company. Τα παιδιά ήγειρα αγωγές κατά του θείου τους, αλλά στις 23 Οκτωβρίου 1854, με τη μεσολάβηση των προξενικών αρχών της Τοσκάνης, δέχτηκαν ως αποζημίωση 60.000 πιάστρα (13.700 χρυσά φράγκα) και συμφώνησαν εγγράφως ότι σε θα έχουν πλέον καμιά συμμετοχή στην επιχείρηση.

Από την πλευρά των Αλατίνι δεν υπήρξε καμιά απολύτως μεταβολή. Την ίδια εποχή η επιχείρηση μετονομάστηκε σε Lazaro Alatini - Joshua Modiano Company, ενώ ως το 1875 τα μερίδια των Μοντιάνο είχαν απορροφηθεί από τους Αλλατίνι. 

Στη βιβλιογραφία αναφέρεται ότι η διάσπαση και η μετονομασία της εταιρείας πραγματοποιήθηκε μετά το θάνατο του Μόιζε, το 1882. Συμφώνως προς το έγγραφο του ελληνικού γενικού προξενείου των Σερρών, με ημερομηνία 3 Μαρτίου 1876, το οποίο υπογράφει ο υποπρόξενος της Ελλάδος Γ. Ευαγγελίδης και το οποίο αφορούσε την εισηγητική έκθεση για τους δανειστές του πτωχεύσαντος Παναγιώτη Πέιου, οι αδελφοί Μοντιάνο και Αλατίνι διατηρούσαν ήδη χωριστές εταιρείες, καθώς 2 από τους 21 δανειστές του Πέιου ήσαν οι εταιρείες «Φρατέλλι Αλατίνι» και «Υιοί Μοδιάνο».

Από το 1870 και μετά, ο Μόιζε Αλλατίνι άρχισε να επενδύει σε ακίνητα στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, με αποτέλεσμα να αυξηθεί κατακόρυφα η αξία της γης. Το 1880 άρχισε να λειτουργεί το γνωστό πλινθοκεραμοποιείο (στην περιοχή της Νέας Ελβετίας) και το 1882 ανακαινίστηκε αποκτώντας υπερσύγχρονα μηχανήματα. 

Η εφημερίδα «Φάρος της Μακεδονίας» αναφέρει ότι «τα προϊόντα του ανωτέρω εργοστασίου εξετιμήθησαν πολύ δια την ποιότητα του αργίλλου, ούτινος γίνεται χρήσις προς κατασκευήν αυτών, δια το καλόν ψήσιμον και τας πολλές τελειοποιήσεις, τας εισαχθεί σας δια την κατασκευήν των».

Τέλος, ο Μόιζε Αλλατίνι δραστηριοποιήθηκε και στον τομέα των τραπεζικών συναλλαγών, ιδρύοντας εταιρεία υπό την επωνυμία Branco Fratelli Allatini. Μεταξύ των εργασιών της αναφέρονται δάνεια, εισπράξεις, πληρωμές φορτωτικών, αγοραπωλησίες συναλλάγματος και έκδοση εγγυητικών επιστολών.

Ο θάνατος του Μόιζε Αλλατίνι

Αντιγράφουμε από την εγκυρότατη μελέτη του Αλέξανδρου Γρηγορίου για την οικογένεια Αλλατίνι:

«Τους τελευταίους μήνες του 1882 η υγεία του Μόιζε Αλλατίνι είχε αρχίσει να κλονίζεται και το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους επιδεινώθηκε. Παρά τις υπεράνθρωπες προσπάθειες που κατέβαλαν Μόιζε Μισράχι και Χένρι Περέρα, απεβίωσε λίγο πριν τα μεσάνυχτα της ίδιας μέρας. 

«Εν βραχυτάτω διαστήματι χρόνου η ροδαλή εκείνη μορφή του Αλλατίνη ωχρίασε. Το χάριον εκείνο μειδίαμα, αφ’ ου έρεον η χαρά και η φιλανθρωπία, εσβέσθη αναρπασθέν υπό των αμειλίκτων πτερύγων του θανάτου, τα δε μειλίχια χείλη αυτού, αφ’ ων ενεσταλάζετο η παρήγορος φωνή της φιλανθρωπίας εκλείσθησαν δια παντός, μη αναδίδοντα πλέον το άρωμα εκείνο υπό τους πέπλους του οποίου έζη τοσαύτη πενώμενη ανθρωπότης» (από την εφημερίδα «The Jewish Cronicle»).

Η έπαυλη του Φραγκομαχαλά καλύφθηκε από μαύρα υφάσματα, συγχρόνως προς το έθιμο. Από τους πρώτους οι οποίοι επισκέφθηκαν τη σύζυγο και τα παιδιά του ήταν ο Έλληνας μητροπολίτης, ο Τούρκος γενικός διοικητής της πόλης και ο Σαούλ Μοντιάνο. Το επόμενο πρωινό στην έπαυλη δημιουργήθηκε το αδιαχώρητο. Επώνυμοι και ανώνυμοι πολίτες έσπευσαν να συλλυπηθούν την οικογένεια του ανθρώπου, που σημάδεψε με τη ζωή και τα έργα του την ιστορία της Θεσσαλονίκης, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα. Την ημέρα της κηδείας, ο δρόμος από την έπαυλη έως τη συναγωγή Italia είχε κατακλυσθεί από κόσμο. 

Για πρώτη φορά, μετά από πολλά χρόνια, πολίτες όλων των κοινωνικών στρωμάτων, εθνικοτήτων και θρησκειών παρευρέθησαν στην κηδεία. Όλες οι δημόσιες υπηρεσίες, οι τράπεζες, τα εμπορικά καταστήματα, τα κέντρα διασκέδασης και τα εργοστάσια της πόλης παρέμειναν κλειστά. Οι καμπάνες των ορθοδόξων εκκλησιών χτυπούσαν πένθιμα καθ’ όλη τη διάρκεια της τελετής. Οι σημαίες στα δημόσια κτίρια, τα προξενεία και τα πλοία ήσαν μεσίστιες.

Παρόντες στην τελετή ήταν ο γενικός διοικητής Γκαλήπ πασάς, όλοι οι Οθωμανοί αξιωματούχοι της πόλης, οι πρόξενοι όλων των κρατών και οι πρόκριτοι όλων των κοινοτήτων. Η ελληνική ορθόδοξη κοινότητα εκπροσωπήθηκε από το σύνολο των προκριλτων της, προεξάρχοντος του μητροπολίτου και πλήθους κληρικών.

Η δέηση έγινε στη συναγωγή Italia. Στην κορυφή του φέρετρου είχε τοποθετηθεί μεγάλη φωτογραφία «από των οφθαλμών της οποίας νομίζει τις ότι απαυγάζει η ελεημοσύνη και καταρρέει εισέτι το δάκρυ της φιλανθρωπίας», ενώ σε ειδική θήκη ήταν τοποθετημένα τα μετάλλια και τα παράσημα, με τα οποία τον είχαν τιμήσει στο παρελθόν οι κυβερνήσεις της Ελλάδος, της Τουρκίας, της Ιταλίας και της Αυστρίας».

Ημερολόγιο καταστρώματος

1548

Ο Κόσιμο, μέγας δούκας της Τοσκάνης καλεί όλους τους εκδιωχθέντες Εβραίους να επανέλθουν στο Λιβόρνο, το οποίο ανακήρυξε «ελεύθερο λιμάνι»

1593

Ιανουάριος, 10

Ο Φερδινάνδος ο Α’ θέτει σε εφαρμογή τη Livornina, με την οποία παρέχεται στους Εβραίους δυνατότητα προνομιούχων εμπορικών συναλλαγών

1765

Πρώτη επαφή των Αλατίνι με τον Σάμουελ Μοντιάνο και έναρξη της εμπορικής συνεργασίας μεταξύ τους

1774

Η συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή επεκτείνει την εμπορική συνεργασία Αλλατίνι και Μοντιάνο, με τη μεταφορά σιτηρών στη Δύση

1802

Θάνατος του Μόιζε Αλλατίνι και εγκατάσταση του υιού Λάζαρο να εγκατασταθεί στη Θεσσαλονίκη

1808

Γάμος του Λάζαρο με την Άννα Μορπούργκο

1809

Γέννηση του Μόιζε Αλλατίνι, πρωτότοκου γιου του Λάζαρο

1834

Θάνατος του Λάζαρο Αλλατίνι

1838

Ο Μόιζε νοικιάζει υδρόμυλο στην περιοχή της Ηλεκτρικής εταιρείας

1854

Αρχίζει να κτίζεται ο γνωστός υδρόμυλος, ο οποίος περατούται το 1857

1880

Ίδρυση του πλινθοκεραμοποιείου

1882

Ίδρυση της εμπορικής στοάς Αλλατίνι στο Φραγκομαχαλά

1882

Θάνατος του Μόιζε Αλλατίνι

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 06/07.01.2023