Του Βασίλη Κεχαγιά

Αναμφιβόλως η ημέρα της Πασχαλιάς είναι η ιερότερη και λαμπρότερη της ορθόδοξης λατρείας, η κατίσχυση του θανάτου από τον Θεάνθρωπο. Ωστόσο, διόλου τυχαία, η δεύτερη ημέρα της Λαμπρής στο Άγιος Όρος συνδέεται με έναν ανάλογο εορτασμό στο Πρωτάτο, αφού αποτελεί την αφορμή πανηγύρεως, με κέντρο το ναό των Καρυών και την εικόνα της Παναγίας του «Άξιον Εστίν».

Είναι αδύνατο να αποκόψουμε την ύψιστη τιμή των μοναχών, που επιφυλάσσουν για τη Θεοτόκο, από το εν γένει λατρευτικό τυπικό του Όρους, αποκαλούμενο εξ αυτού «Περιβόλι της Παναγίας». Η τιμώμενη εικόνα και η θαυματουργία της έρχεται από τα πρώτα έτη της αγιονορείτικου μοναχισμού, όταν ακόμη στη σημερινή περιοχή των Καρυών, στο δρόμο για τη Μονή Παντοκράτορος, υπήρχε μία συστάδα από καλύβες, ο σημερινός «Λάκκος του Άδειν», όπου σύμφωνα με την παράδοση εμφανίστηκε το βράδυ του Σαββάτου, καθιερωμένο ως αγρυπνία, ένας άγνωστος μοναχός στον υποτακτικό του κελιού. 

Την ώρα του όρθρου σηκώθηκαν και οι δύο και έψαλαν την ακολουθία. Ο κελίτης έψαλε μόνον την «Τιμιωτέρα των Χερουβείμ», ενώ ο ξένος μοναχός έκανε άλλη αρχή του ύμνου, ως εξής: «Άξιον εστίν ως αληθώς μακαρίζειν σε την Θεοτόκον, την αειμακάριστον και παναμώμητον και μητέρα του Θεού ημών», για να συνεχίσει με τον υπόλοιπο ύμνο.

Έκπληκτος ο υποτακτικός ανέφερε στον άγνωστο ότι δε γνώριζε ούτε αυτός ούτε οι υπόλοιποι μοναχοί τον ύμνο με τη μορφή τούτη και τον παρακάλεσε να τον γράψει, για να μπορεί να τον ψέλνει και ο ίδιος. Ο ξένος μοναχός ζήτησε μολύβι και χαρτί, κάτι που δεν υπήρχε στο κελί. Τότε παρακάλεσε για μία πλάκα, πάνω στην οποία έγραψε σα να ήταν μαλακός πηλός, παραγγέλλοντας να ψάλλεται με αυτόν τον τρόπο ο ύμνος από όλους τους Ορθοδόξους, για να εξαφανιστεί στη συνέχεια.

Στη συνέχεια, με την επιστροφή του γέροντα, έκπληκτοι αμφότεροι για το θαύμα, πήραν την αγγελοχάρακτη πλάκα, πήγαν στο Πρωτάτο και επέδειξαν την πλάκα, αφηγούμενοι το περιστατικό. Η πλάκα εστάλη από τους πατέρες στην Κωνσταντινούπολη, η εικόνα της Παναγίας « Άξιον Εστίν», που βρισκόταν στο μεταφέρθηκε στο ναό του Πρωτάτου, όπου και βρίσκεται ως σήμερα, στο Ιερό Σύθρονο, μέσα στο Άγιο Βήμα. Η παράδοση θέλει τον άγνωστο να αποτελεί ενσάρκωση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ. Το κελί ονομάζεται έκτοτε «Άξιον Εστίν» και το θαύμα καταχωρίσθηκε στο εορτολόγιο την 11η Ιουνίου, καταγεγραμμένο στο έτος 982 μ.Χ.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Αντιγράφοντας από το έργο του Ι. Μ. Χατζηφώτη «Η καθημερινή ζωή στο Άγιον Όρος», παραθέτουμε ένα απόσπασμα, η διήγηση του οποίου προσμαρτυρεί τη μοναδική σημασία του ύμνου «Άξιον Eστίν», ως εξ αυτού και της εικόνας, στο Περιβόλι της Παναγίας:

«Το πόσο δημοφιλής είναι ο ύμνος στην αγιονορείτικη λατρεία φαίνεται από το παρακάτω περιστατικό που διειγείται ο αείμνηστος Αρχιμανδρίτης Χερουβείμ ο Αγιαννανίτης, Κτήτορας της Μονής Παρακλήτου στον Ωρωπό:

«Βαθειά τυπωμένη στη μνήμη μου μένει η μορφή του γέροντος Μαξίμου του ιεροψάλτου. Όταν τον εγνώρισα, σε μια επίσκεψή μου με κάποιον άλλον αδελφό, ήταν ασθενής, κατάκοιτος… Σταθήκαμε κατασυγκινημένοι κοντά του και αρχίσαμε να συζητάμε μαζί του με την ελπίδα ότι θα τον ακούσωμε να ψάλλη, έστω και από το κρεββάτι του πόνου. Παρακαλέσαμε το γέροντα, ο οποίος και του το επέβαλε.

-Τώρα πια, είπε ταπεινά, έχω ξεχάσει τα ψαλτικά. Κοιτάζω πως να οικονομήσω εν υπομονή τις μέρες της ασθενείας μου, ώστε φεύγοντας από τη ζωή αυτή να υπάρχει μέσα μου βεβαία η ελπίς και η πληροφορία της σωτηρίας μου. Χάριν της υπακοής όμως, θα ψάλω λίγο.

Κι ενώ προσπαθούσε να ανασηκωθεί πρόσθεσε:

- Είμαι ασθενής και δυσκολεύομαι.

Τον βοηθήσαμε να βάλει μερικά μαξιλάρια στην πλάτη του.

- Έχουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που σταμάτησα να ψάλλω επισήμως, στις αγρυπνίες. Τώρα ψάλλω μόνον προς τη Θεοτόκο, τη μητέρα του Κυρίου μας και μητέρα όλων των Αγιορειτών. Γι’ αυτό θα σας πω ένα « Άξιον Εστίν».

Τότε λοιπόν έγινα όλος αυτιά για να ακούσω και να απολαύσω έναν άγιο, ένα μάρτυρα μοναχό, καθώς τον θεωρούσα. Όταν πράγματι άρχισε να ψάλλη, νόμιζα ότι φθόγγοι ουράνιοι έβγαιναν από όργανα υπερκόσμια. Για πρώτη, ίσως και τελευταία, φορά, άκουγα έναν τέτοιον αγγελικό ύμνο. Όταν πλέον απέδωσε και την τελευταία συλλαβή, συγκινημένος και κατάκοπος ξάπλωσε στο κρεββατάκι του».

Εκτός τούτου, θα έλεγε -ασφαλώς καταχρηστικά- κάποιος ότι « η Παναγιά έκανε το θαύμα της», αφού ο συγκεκριμένος ύμνος ενέπνευσε τον Οδυσσέα Ελάτη σε μία μοναδική ποιητική-μουσική σύνθεση, με τον ίδιο τίτλο και με κύριο μερίδιο στην τιμητικότατη, για τον ίδιο και για τη χώρα απονομή του βραβείου Νόμπελ.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Η λιτάνευση της Παναγίας του Άξιον Εστίν συνεχίζεται ως τις μέρες μας με ξεχωριστή μεγαλοπρέπεια και αποτελεί για την ήσυχη πολίχνη των Καρυών ιδιαίτερα σημαντικό γεγονός. Τη διαδρομή της καθορίζει λεπτομερειακά τυπικό του 1508 και εξακολουθεί να γίνεται σχεδόν απαράλλακτα ως σήμερα:

«Την Δευτέραν του Πάσχα μετά την θείαν λειτουργίαν η εν τω ναώ του Πρωτάτου φυλασσόμενη εικών του Άξιόν εστιν λιτανεύεται περί τας Καρυάς με τας ακολούθους στάσεις, καθ’ ας γίνονται δεήσεις: Μετά την έξοδον εκ του ναού πρώτη στάσις εις το αντιπροσωπείον της Μ. Ιβήρων, είτα το του Παντοκράτορος, εκείθεν εις τη Μ. Κουτλουμουσίου και εφ’ εξής εις το κελλίον Ιω.του Θεολόγου, το των Εισοδίων (Πύργος Ραβδούχου), το των Αγ. Αποστόλων (Μ. Αλυπίου), τον Σταυρόν τού ποτε Κελλίον του Χρυσοστόμου, τον της κοίτης Κουτλουμουσίου, τον του Αγ. Στεφάνου (αντιπροσωπείον Μ. Διονυσίου), τον του κελλίου Ευαγγελισμού, τον του περιπτέρου Καρυών, τον του Μεγ. Αντωνίου (άνωθεν του Σεραγιού), τον του αντιπροσωπείου της Μ. Ζωγράφου, μεθ’ ο εις το αντιπροσωπείον της Μ. Χιλιανδαρίου, το Τυπικαρείον, τα αντιπροσωπία Μ. Ξηροποτάμου και του Ρωσσικού και τέλος εις την αίθουσαν του Πρωτάτου και εις τον ναόν αυτού. 

Εις τους σταθμούς τούτους - ως και νυν έτι είς τινς μόνον - εγίνετο υποδοχή μετά προσφοράς τοις λιτανεύουσιν άρτου, τυρού, λευκού οίνου κ.λπ., μετά δε την επάνοδον εις το Πρωτάτον άλλοτε παρετίθετο και τράπεζα. Τω 1488 οι Διονυσιάται απέφυγον την υποδοχήν και εξύβρισαν τους ειτανεύοντας ως φάγους και πότας, αλλά την επαύριον χάλαζα κατέστρεψε τους κήπους και αμπελώνας, οι δε μοναχοί μεταβάντες εις την Μονήν των ανέφερον το γεγονός και ο εκεί εφησυχάζων Πατριάρχης Νήφων εκανόνισεν αυτούς. 

Παρόμοιοιον συνέβη και εις την Μ. Κουτλουμουσιου δις. Και το μεν πρώτον πειραταί έκαυσαν, το εν Καλλιάγρα νεώριον, το δε δεύτερον εκρημνίσθησαν η τράπεζα και άλλα κτίρια της Μονής».

Η Παναγία το «Άξιον Εστίν»

Είναι σχεδόν βέβαιο ότι στη λαϊκή συνείδηση το «Άξιον Εστίν» συνδυάστηκε κατά κύριο λόγο με την εικόνα του Πρωτάτου, παρά με τον ύμνο προς τη Θεοτόκο. Όλη η αγιορείτικη τιμή προς την Παναγία συμπυκνώνεται στη λατρεία της εικόνας τούτης, ενώ το Πρωτάτο, στο Ιερό βήμα του οποίου βρίσκεται, είναι και αυτό αφιερωμένο στην Κοίμησή της.

Η έξοδος της από τη χερσόνησο του Άθω πραγματοποιείται με τιμές αρχηγού κράτους και συνέβη ως σήμερα τέσσερις φορές. Κατά τον εορτασμό της Χιλιετηρίδας του Αγίου Όρους, οπότε εξήλθε στην Αθήνα και τον Πειραιά, το 1985, στον εορτασμό των 2.300 ετών της Θεσσαλονίκης, συνεορτάζοντας με τον Άγιο Δημήτριο, το 1987 στην Αθήνα, όπου η έξοδος συνέπεσε με την επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχη, για τον αγιασμό των πιστών και το 1994 στο αδελφό νησί της Κύπρου. Κάθε έξοδος της συνοδεύτηκε, όπως ήταν φυσικό, με το προσκύνημα χιλιάδων πιστών.

Η θέση που επιφυλάσσεται στην εικόνα -στο Ιερό βήμα του Πρωτάτου- είναι η πλέον διακεκριμένη, ωστόσο η θέση της δημιουργεί ένα παράδοξο, όπως παρατηρεί ο μοναχός Θεόκλητος ο Διονυσιάτης:

«Είναι γνωστό ότι η εφέστιος του Πρωτάτου ιερά εικόνα, είναι τοποθετημένη εντός του Ιερού βήματος και επάνω από το σύθρονον, από την εποχή του γενομένου θαύματος, τον 10ο αιώνα. Οι αγιορείτες δεν εκπλήττονται από τη συντελούμενη βεβήλωση του Ιερού βήματος από τη συνεχή είσοδο για προσκύνημα ή περιέργεια λαϊκών ορθοδόξων, ετεροδόξων, εθνικών, εβραίων, ινδών, και τούτο εξ αφορμής της συνηθείας αιώνων ή από την αντίληψη ότι έτσι προσφέρεται μεγαλύτερη τιμή στη Θεοτόκο Μαρία. Λησμονούν όμως ότι όλες οι θαυματουργές εφέστιες εικόνες της Παναγίας, έχουν τοποθετηθεί εις τον κυρίως ναόν και αυτής ακόμη της «Πορταϊτίσσης», που αναγνωρίζεται ότι έχει τα πρεσβεία τιμής».

Πότε ακριβώς και από ποιόν αγιογραφήθηκε η εικόνα της Παναγίας δεν είναι γνωστό. Ωστόσο, με δεδομένο ότι το 982 ευρισκόταν στο προαναφερθέν κελί, ενισχύει την άποψη ότι ενδεχομένως να μεταφέρθηκε στο Όρος από εικονολάτρεις μοναχούς, στην περίοδο της Εικονομαχίας, κάτι που ήταν σύνηθες στη φάση κυριαρχίας των εικονομάχων. Σε μια τέτοια περίπτωση η εικόνα θα είχε φιλοτεχνηθεί στη Βασιλεύουσα. Στη μοναδικότητα της εικόνας, ας προστεθεί και το ασημένιο πουκάμισο της Παναγίας, ένα από τα εξοχότερα δείγματα αργυροχρυσοχοΐκής τέχνης στο Άγιον Όρος.

Ημερολόγιο καταστρώματος

963 μ.Χ.

Τυπικό έτος ίδρυσης του Αγίου Όρους, με τον Άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη να γίνεται κτήτορας της Μονής Μεγίστης Λαύρας

982 μ.Χ.

Αναφορά του θαύματος της εμφάνισης του Αρχάγγελου Γαβριήλ στο κελί του «Λάκου του Άδειν»

1508

Συντάσσεται το τυπικό της λιτάνευσης της εικόνας του « Άξιον Εστίν», το οποίο ισχύει ως σήμερα

1548

Συγγραφική καταγραφή του θαύματος από τον Πρώτο του Αγίου Όρους, Σεραφείμ τον Θυηπόλο

1963

Πρώτη έξοδος της θαυματουργής εικόνας στην Αθήνα, για τον εορτασμό της Χιλιετίας του όρους

1985

Έξοδος της εικόνας στη Θεσσαλονίκη, για τον εορτασμό των 2300 ετών

1987

Η εικόνα στην Αθήνα, συγχρόνως με την επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχη

1994

Έξοδος του «Άξιον Εστίν» στην Κύπρο

Σύγχρονη αποτύπωση της Παναγίας «Άξιον Εστίν» - Φωτογραφία Βενιαμίν ιερομονάχου Κοντράκη (1872).

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 15-16.04.2023