Του Νίκου Ασλανίδη

Εκατομμύρια άνθρωποι σε όλον τον πλανήτη γνωρίζουν το θεατρικό έργο «Ματωμένος γάμος» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα. Πολλοί λίγοι όμως γνωρίζουν για το ματωμένο γάμο στο Κομμένο της Άρτας, μια αληθινή ιστορία με δράστες τα ναζιστικά στρατεύματα κατοχής και θύματα άμαχους Έλληνες, τη νύφη και το γαμπρό που παντρεύτηκαν λίγες ώρες νωρίτερα και όλους τους καλεσμένους που συμμετείχαν στο γαμήλιο γλέντι...

Το ομαδικό έγκλημα έγινε στις 16 Αυγούστου του 1943, την ώρα που βρισκόταν στο αποκορύφωμά του το γλέντι, μετά το γάμο της Αλεξάνδρας Μάλλιου και του Θεοχάρη Καρίνου. Η μηχανοκίνητη μονάδα των ναζί εισέβαλε στο χωριό Κομμένο της Άρτας, με το πρόσχημα των αντιποίνων... Οι Γερμανοί, βίασαν γυναίκες, ξεκοίλιασαν εγκύους και σκότωσαν βρέφη και παιδιά. Ήταν ένα αποτρόπαιο έγκλημα, που το βάφτισαν «εκκαθαριστική επιχείρηση». Μετά τη σφαγή καταμετρήθηκαν 317 νεκροί. Ανάμεσα στα θύματα ήταν και οι περίπου 30 καλεσμένοι που είχαν έρθει από γειτονικά χωριά για τον γάμο...

Στο Κομμένο βρέθηκα με το συνεργείο της ΕΤ3 τον Φεβρουάριο του 2011 για τις ανάγκες της εκπομπής «Αληθινά Σενάρια» και μίλησα με πολλούς ηλικιωμένους κατοίκους που έζησαν τα τραγικά εκείνα γεγονότα. Οι περισσότεροι από εκείνους τους επιζήσαντες δεν ζουν πλέον σήμερα...

Για να μην ξεχαστεί αυτή η τραγική ιστορία ο συγγραφέας-εκπαιδευτικός Δημήτρης Βλαχοπάνος, συνεχίζει τον αγώνα...

Έχει εκδώσει 12 βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία αναφέρονται στο ολοκαύτωμα του χωριού του και φυσικά στο ματωμένο γάμο...

Γιατί έγινε το ολοκαύτωμα στο Κομμένο;

Θα μου επιτρέψεις να περιγράψω γεγονότα με τίτλους. Πέμπτη μεσημέρι 12 Αυγούστου 1943 ένα γερμανικό τζιπ, στο οποίο επέβαινε με δύο στρατιώτες ο διοικητής του 98ου Συντάγματος της 1ης Μεραρχίας Ορεινών Καταδρομών Γιόζεφ Ζάλμινγκερ, μπαίνει στο Κομμένο. Την ώρα εκείνη έριζαν στην πλατεία δύο ομάδες του ΕΛΑΣ και του ΕΔΕΣ με τα όπλα τοποθετημένα στο κέντρο της. Ο οδηγός χάνει τον έλεγχο και ρίχνει το τζιπ στο χαντάκι. Χωριανοί τρέχουν και βοηθούν. Το τζιπ ανασύρεται και φεύγει ανενόχλητο. Η εικόνα, ωστόσο, των ανταρτών και των όπλων ήταν καθοριστική.

Το Κομμένο καταχωρήθηκε στα χωριά που υποστήριζαν τους αντάρτες. Έντρομοι οι κάτοικοι κουβάλησαν τ’ αγαθά τους στα χωράφια, όπου διανυκτέρευσαν και οι ίδιοι. Μια επιτροπή μετέβη την επόμενη μέρα στην Άρτα και ζήτησε από τις ιταλικές αρχές να πληροφορηθεί σχετικά με την τύχη του χωριού. Οι Ιταλοί τούς διαβεβαίωσαν πως το χωριό δεν είχε λόγους να φοβηθεί, γιατί οι αντάρτες δεν ήταν κάτοικοί του.

Την ίδια μέρα ο Ζάλμινγκερ σημείωνε στην αναφορά του: «Προσωπική αναγνωριστική επιχείρηση διαπίστωσε ότι το Κομμένο βρίσκεται στα χέρια συμμοριτών. Προς το παρόν δεν έχουν σχεδιαστεί αντίποινα». Το Σάββατο έλαβε διαταγή «να προετοιμάσει αιφνιδιαστική επιχείρηση κατά της διαπιστωμένης συμμορίας στο Κομμένο».

Κυριακή 15 Αυγούστου. Ο συνταγματάρχης Ζάλμινγκερ ανακοινώνει στους στρατιώτες πως ο ίδιος δέχτηκε από αντάρτες πυρά ενώ διέσχιζε το Κομμένο και τους καλεί να δράσουν αιφνιδιαστικά και να τιμωρήσουν με σκληρά αντίποινα τους κατοίκους του. Αναζητήθηκαν εθελοντές, αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Έτσι η επιχείρηση ανατέθηκε στο 12ο λόχο του 98ου Συντάγματος. Διοικητής του λόχου ήταν ο υπολοχαγός Βίλιμπαλντ Ρέζερ, πρώην στέλεχος της νεολαίας του Χίτλερ, φανατικός ναζί και αποκαλούμενος «Νέρων».

Δευτέρα 16 Αυγούστου 1943, χαράματα. 20 αυτοκίνητα με 120 στρατιώτες σταθμεύουν έξω από το Κομμένο, το οποίο βρισκόταν στον πρωινό ύπνο, καθώς την προηγούμενη μέρα γιόρταζε το πανηγύρι. Με ρητή τη διαταγή «κανείς δεν πρέπει να επιζήσει, όλοι στο χωριό πρέπει να εκτελεστούν», περικυκλώνουν το χωριό, αφήνοντας αφύλαχτη τη δυτική πλευρά, όπου κυλούσε ο Άραχθος ποταμός, ο οποίος, κατά τη γνώμη τους, αποτελούσε φυσικό εμπόδιο διαφυγής.

Στις 06.00 δίνεται το σύνθημα με τρεις φωτοβολίδες. Οι στρατιώτες επιδίδονται με απίστευτη αγριότητα στο έργο της σφαγής, δολοφονώντας και κακοποιώντας ανυπεράσπιστους, άμαχους και ανυποψίαστους ανθρώπους. Οι περισσότεροι δεν πρόλαβαν να σηκωθούν απ’ το στρώμα τους. Μέσα σε πέντε ώρες έκαψαν όλα τα σπίτια και σκότωσαν ή έκαψαν ζωντανούς 317 κατοίκους. Μεταξύ αυτών, 36 βρέφη και νήπια έως πέντε χρονών.

Ξεκαθαρίζω πως η σφαγή του Κομμένου ήταν εκκαθαριστική επιχείρηση. Οι Γερμανοί έδρασαν με τρόπο τρομοκρατικό, θέλοντας να στείλουν το μήνυμα στα χωριά της Ηπείρου πως παρόμοια με αυτή του Κομμένου θα είναι η τύχη τους, αν εξακολουθούν να στηρίζουν τους αντάρτες.

Τι σας είπαν οι συγχωριανοί σας για τον «ματωμένο γάμο»;

Ο γάμος της Αλεξάνδρας υπήρξε, μαζί με το πανηγύρι του 15αύγουστου, το τραγικό εκείνο στοιχείο που καθιστά το ολοκαύτωμα του Κομμένου κάτι το ασύλληπτο και μοναδικό στην ιστορία των ναζιστικών σφαγών. Ο γάμος τελείται μέσα σ’ ένα εφιαλτικό τοπίο με τυραννικό το δίλημμα «να τον κάνουμε ή να μην τον κάνουμε». Όλα έδειχναν πως δεν έπρεπε να γίνει αυτή την Κυριακή. Απουσίαζαν από αυτόν στενοί συγγενείς και φίλοι του οικοδεσπότη Θεόδωρου Μάλλιου. Ο πρόεδρος της Επιτροπής Εθνικού Αγώνος (ΕΕΑ) Παχυκαλάμου, χωριού του γαμπρού Θεοχάρη Καρίνου, συμβούλεψε τον κουμπάρο να επιστρέψουν στο χωριό αμέσως μετά το μυστήριο, να μη μείνουν, δηλαδή, ως το πρωί της Δευτέρας, γιατί είχε πληροφορίες πως οι Γερμανοί θα κάψουν το Κομμένο. Παρά ταύτα, ο γάμος τελέστηκε, σύμφωνα με τις μαρτυρίες των συγχωριανών μου, με όλη τη λαμπρότητα που απαιτούσε το έθιμο και κράτησε ως το πρωί. Η κομπανία έπαιζε όλη τη νύχτα. Ήταν το πρώτο από τα πέντε κορίτσια που πάντρευε ο πλούσιος έμπορος Θεόδωρος Μάλλιος. Σημειώνω πως ο Θεόδωρος και η Βασιλική Μάλλιου έκαναν εννιά παιδιά. Ο Σπύρος, ο μεγαλύτερος γιος, είχε παντρευτεί ένα χρόνο πριν. Στο γάμο χάθηκε μαζί του και η έγκυος γυναίκα του Αριστέα.

Τι σας είπαν τα δυο αδέλφια της οικογένειας Μάλλιου που διασώθηκαν;

Σώθηκαν από τα εννιά παιδιά ο 13χρονος Αλέξανδρος και η 10χρονη Μαρία. Τα είχαν στείλει, λίγο πριν αναχωρήσει η νύφη για το νέο της σπίτι στο Παχυκάλαμο να φροντίσουν τις αγελάδες στα χωράφια. Με τον Αλέξανδρο έκανα πολλές συζητήσεις. Ήταν δεύτερος ξάδερφος του πατέρα μου, τον οποίο υπεραγαπούσε. Κυρίαρχο στοιχείο των συζητήσεων ήταν η αγάπη που επικρατούσε μέσα στην οικογένεια. Αλλά και οι δημοκρατικές πεποιθήσεις του πατέρα του Θεόδωρου, που υπήρξε οπαδός του Βενιζέλου. Αλλά ήταν και ένας επιτυχημένος έμπορος. Καταγόταν από το χωριό Τρύφος της Βόνιτσας. Ήρθε για εμπορικές δουλειές στο χωριό και αγάπησε τη μοδίστρα Βασιλική. Μόλις την παντρεύτηκε την πήγε στο χωριό του, αλλά εκεί λόγω του κλίματος δεν έπιανε παιδιά. Οπότε ο Θεόδωρος επέστρεψε με τη γυναίκα του στο Κομμένο και ευτύχησε να γίνει πατέρας εννιά παιδιών. Η οικογένεια ήταν δεμένη και ευτυχισμένη.

Πότε σκεφτήκατε να κάνετε αυτήν την ιστορία βιβλίο και τι αντίκτυπο είχε στο κοινό;

Το Κομμένο και η μαρτυρική του σελίδα είναι μέρος, το σημαντικότερο ίσως, της προσωπικής μας ιστορίας. Έχει ταυτιστεί με την ίδια μας την ύπαρξη, αφού από τότε που νιώσαμε τον τόπο γύρω μας, ακούγαμε σαν παραμύθι τις πικρές ιστορίες των δικών μας ανθρώπων. Το 2005 δημοσίευσα το μυθιστόρημα «Κομμένο ποτάμι». Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία του Σπύρου Βλαχοπάνου, αδελφού του πατέρα μου, ο οποίος μετά το αλβανικό και το μακεδονικό μέτωπο, όπου έλαβε μέρος ως στρατιώτης, χάθηκε στο δρόμο της επιστροφής στο χωριό. Η γιαγιά μου για να ηρεμήσει του έκανε κηδεία. Τελικά ο Σπύρος επέστρεψε έξι μήνες μετά την κατάρρευση του μετώπου. Έμεινε στο χωριό, αν και μια δύναμη τον έσπρωχνε να βγει στο αντάρτικο. Η πεισματική άρνηση της γιαγιάς μου τον κράτησε στο χωριό. Ήταν αληθινό παλικάρι. Τη νύχτα του δεκαπενταύγουστου, όπως και οι περισσότεροι άντρες της ηλικίας του, κοιμήθηκε στα χωράφια. Το πρωί βρέθηκε στον Άραχθο, το ποτάμι της ελπίδας. Πλήθος απελπισμένου κόσμου έτρεχε να φτάσει εκεί για να περάσει με τη βάρκα ή κολυμπώντας στην απέναντι όχθη και να σωθεί. Βαρκάρης ο Σπύρος και δεμένος με το ποτάμι, άφησε την τελευταία του πνοή στα νερά του, λίγο πριν η βάρκα φτάσει στην απέναντι όχθη. Μαζί του χάθηκαν στον Άραχθο δεκαέξι χωριανοί του. Μεταξύ αυτών και η αδερφή του Γιαννούλα, η οποία θα παντρευόταν την ερχόμενη Κυριακή.

Έγραψα ύστερα από δύο χρόνια το χρονικό «Άι Κομμένο της άσβεστης μνήμης», όπου περιλαμβάνονται το ιστορικό της σφαγής και μαρτυρίες όσων επέζησαν. Το βιβλίο συμπληρώθηκε και επανεκδόθηκε δύο ακόμη φορές. Πιστεύω πως η τρίτη έκδοση του 2018 είναι πιο ολοκληρωμένη όσον αφορά το ιστορικό μέρος και τις μαρτυρίες. Αλλά ομολογώ πως αυτά τα τραγικά γεγονότα παραμένουν πάντα ανοιχτά στην έρευνα, χάνεται ωστόσο η ζωντανή μαρτυρία, καθώς έχουν μείνει πλέον στη ζωή ελάχιστοι από τους επιζήσαντες. Η τριλογία του Κομμένου συμπληρώθηκε με την έκδοση του μυθιστορήματος «Αγαπημένη μου αδελφή Αλεξ…». Το βιβλίο αυτό το ξεκίνησα σχεδόν μαζί με το «Κομμένο ποτάμι», περισσότερο βέβαια ερευνώντας και συλλέγοντας πληροφορίες από τον Αλέξανδρο Μάλλιο και άλλους συγχωριανούς που παραβρέθηκαν σ’ αυτόν ή γνώριζαν καλά τα σχετικά με τον γάμο και την ατμόσφαιρα εκείνων των ημερών. Άρχισα να το γράφω το 2010. Προηγήθηκε το 2008 η συνεργασία μου με τον Χρήστο Βασιλόπουλο στην εκπομπή του «Η Μηχανή του Χρόνου», η οποία είχε ως βασικό θέμα της τον ματωμένο γάμο της Αλεξάνδρας. Σου εκμυστηρεύομαι πως την έκλαψα πολύ αυτή την ιστορία. Ήταν ένα δράμα με όλα τα στοιχεία της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Το βιβλίο εκδόθηκε το 2013. Μπορώ να πω πως φίλοι, συμπατριώτες, απλοί άνθρωποι συγκλονίστηκαν από την ιστορία της Αλεξάνδρας. Πολύ περισσότερο, αναδείχτηκε καθοριστικά το ολοκαύτωμα του Κομμένου και τράβηξε το ενδιαφέρον της νέας γενιάς, ιδίως των μαθητών, καθώς η έκδοσή του συνδυάστηκε με επισκέψεις και ομιλίες στα σχολεία. Σε ένα χρόνο τα 1.500 αντίτυπα είχαν εξαντληθεί και χρειάστηκε να κάνω δεύτερη έκδοση, η οποία έχει κι αυτή εξαντληθεί προ πολλού.

Την ιστορία αυτή την κάνατε γνωστή και σε Γερμανούς. Πώς αντέδρασαν μόλις άκουσαν για το «ματωμένο γάμο»;

Στις 16 Αυγούστου του 2012 ο Γερμανός κρουστός Gunter Baby Sommer, παρουσίασε στο Κομμένο σε παγκόσμια πρώτη το «Songs for Kommeno», ένα έργο εμπνευσμένο από το ολοκαύτωμα του χωριού μας, του οποίου ανακηρύχτηκε επίτιμος δημότης. Η παράσταση εκείνη ήταν κάτι το φανταστικό. Μαζί του στα φωνητικά η Σαβίνα Γιαννάτου, στα πνευστά ο Φλώρος Φλωρίδης, στα έγχορδα ο Ευγένιος Βούλγαρης και στο βιολοντσέλο ο Σπήλιος Καστάνης. Την άλλη μέρα ο Sommer μου ζήτησε να ετοιμάσει ένα θέμα για τον επόμενο Αύγουστο. Ολοκλήρωνα τότε το βιβλίο της Αλεξάνδρας. Του πρότεινα πως θα ήταν καλό να παρουσιάσει το γάμο της Αλεξάνδρας με συνδυασμό μουσικής και απόδοσης κειμένου (αναλόγιο). Βρήκε ενδιαφέρουσα την πρότασή μου. Σημειώνω πως ο Sommer γνώριζε γενικώς το ολοκαύτωμα, αλλά αγνοούσε το επεισόδιο του γάμου. Το φθινόπωρο μετέφρασα στα Αγγλικά το βιβλίο, πριν ακόμη εκδοθεί, και του το έστειλα, προτείνοντας και τα κεφάλαια που κατά τη γνώμη μου θα μπορούσαν να αποτελέσουν τη βάση του έργου. Αύγουστο του 2013 η πλατεία του Κομμένου υποδέχτηκε το γάμο της Αλεξάνδρας με τη συμμετοχή της Αρτινής ηθοποιού Θεοδώρας Θεοχάρη. Το έργο με τη συμμετοχή δύο Γερμανίδων ηθοποιών παρουσιάστηκε το 2015 στη Βαϊμάρη, το 2016 στο Μόναχο και το 2017 στο Κάσελ.

Η πρώτη αντίδραση των Γερμανών ήταν μια εμφανής αμηχανία. Ένα περίεργο μούδιασμα. Γνώριζαν, φυσικά, τι είδους εγκλήματα γενικώς διέπραξαν οι πατεράδες τους και παππούδες τους. Και αρκετοί φίλοι Γερμανοί τα καταδίκασαν. Δε γνώριζαν, βέβαια, την ιστορία του Κομμένου και τις κτηνωδίες των στρατιωτών εναντίον άμαχων και ανυπεράσπιστων γυναικών και παιδιών. Δε γνώριζαν πως οι πρόγονοί τους δολοφονούσαν βρέφη και νήπια και έφτασαν στο σημείο να πνίξουν στο αίμα ακόμη κι έναν γάμο! Αλλά πιο πολύ δεν ήθελαν να πιστέψουν πως τα φοβερά αυτά εγκλήματα τα διέπραξαν στρατιώτες της Βέρμαχτ, του τακτικού, δηλαδή, γερμανικού στρατού. Όμως η αλήθεια δεν μπορεί και δεν πρέπει να μένει ακόμα κρυφή. Θεωρώ αισιόδοξο το γεγονός πως σε αρκετές γερμανικές πόλεις λειτουργούν φιλελληνικές οργανώσεις και κινήματα που στηρίζουν τα ελληνικά δίκαια και απαιτούν από την κυβέρνησή τους να καταβάλει στην Ελλάδα τις αποζημιώσεις που της οφείλει.

Ναι, αλλά γιατί κατά τη γνώμη σας η Γερμανία δε δίνει αποζημιώσεις για όλα αυτά τα εγκλήματα που διέπραξαν οι ναζί στην Ελλάδα;

Έχετε δίκαιο, αλλά μην ξεχνάμε πως η Γερμανία είναι μια δυνατή χώρα. Και ξανάγινε δυνατή χάρη στην εργασία και των Ελλήνων μεταναστών. Οι γερμανικές κυβερνήσεις θεωρούν πως το θέμα των ελληνικών διεκδικήσεων έχει κλείσει το 1953. Νομίζω πως η πολιτική, η διπλωματία και η οικονομία δε λειτουργούν με το συναίσθημα και το νόμο της δικαιοσύνης και του ανθρωπισμού. Δυστυχώς τα εγκλήματα πολέμου των Γερμανών και οι ελληνικές διεκδικήσεις χάθηκαν για αρκετές δεκαετίες μέσα στη σύγχυση και τον τρόμο του ψυχρού πολέμου. Σήμερα οι Γερμανοί θεωρούν άκαιρα τα ζητήματα αυτά. Κάποιοι μάλιστα αξιωματούχοι γίνονται κυνικοί. Δεν μπόρεσε να συγκρατήσει το θυμό του και έφυγε από το τραπέζι ο Gunter Baby Sommer όταν, τον περασμένο Αύγουστο στο Κομμένο, ο Γερμανός πρόξενος της Θεσσαλονίκης εξηγούσε πως στον πόλεμο συμβαίνουν τέτοια γεγονότα όπως αυτό του Κομμένου! Είναι θέμα πολιτικής αντίληψης. Πιστεύω πως η γερμανική πολιτική στο θέμα των αποζημιώσεων μπορεί να αλλάξει όταν ασκηθεί σοβαρή πίεση από τη γερμανική κοινή γνώμη.

Τι θα έπρεπε να κάνουν οι ελληνικές κυβερνήσεις αλλά και το Εθνικό Συμβούλιο για να αποδοθούν τελικά οι γερμανικές αποζημιώσεις;

Το Εθνικό Συμβούλιο κάνει μια σοβαρή και επίπονη προσπάθεια. Πρέπει πρώτα να εξεγερθούν οι μαρτυρικοί τόποι και να διεκδικήσουν τα οφειλόμενα. Το θέμα δεν είναι οικονομικό. Είναι κυρίως ηθικό. Πρέπει, στη συνέχεια, να πυκνώσουν οι εκδηλώσεις μνήμης και διεκδίκησης σε ολόκληρη τη χώρα. Να πιστέψουμε οι ίδιοι οι Έλληνες πως δεν κυνηγάμε με τις διεκδικήσεις ανέμους. Να κατανοήσουμε πως είναι ρεαλιστικός και εφικτός ο στόχος αυτός. Και πρέπει, κυρίως, να οργανώσουμε εκδηλώσεις και δραστηριότητες μέσα στην ίδια τη Γερμανία. Οι ελληνικές κυβερνήσεις οφείλουν να απευθυνθούν στη γερμανική κυβέρνηση με ενότητα και σοβαρότητα, τονίζοντας πως οι αποζημιώσεις είναι θέμα αποκατάστασης για την ίδια τη Γερμανία. Οι αποζημιώσεις συνιστούν μέγα ηθικό θέμα για τη Γερμανία. Αν θέλει οι επόμενες γενεές να αποτινάξουν από τη συλλογική εθνική μνήμη το στίγμα του επιδρομέα που ρημάζει έναν τόπο και φεύγει από αυτόν σαν να μην έκανε τίποτα!

Ασχολήθηκε με το συνδικαλιστικό κίνημα και υπήρξε ιδρυτικό μέλος πολιτιστικών και επιστημονικών συλλόγων. Διετέλεσε πρόεδρος της ΕΛΜΕ Εορδαίας Κοζάνης και της ΕΛΜΕ Άρτας, πρόεδρος του Συνδέσμου Φιλολόγων Ν. Άρτας, πρόεδρος του συλλόγου «Πολιτών Παρέμβαση» Άρτας και πρόεδρος του Ομίλου Μελέτης Ολοκαυτώματος Κομμένου.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 3 Νοεμβρίου 2019