Δεκαεπτά ημέρες συμπληρώνονται σήμερα από εκείνο το πρωινό του Φλεβάρη όταν ο Βλαντιμίρ Πούτιν διέταξε το αδιανόητο, την εισβολή των στρατευμάτων του στη γειτονική Ουκρανία. Δεκαεπτά ημέρες η Ουκρανία σφυροκοπείται από τον εχθρό, ενώ το δράμα της Μαριούπολης όπου οι δεκάδες χιλιάδες κάτοικοι ζουν πλέον χωρίς πόσιμο νερό και τρόφιμα συγκλονίζει. Η Μαριούπολη, αλλά και η Οδησσός που όπως φαίνεται είναι ο επόμενος μεγάλος στόχος των Ρώσων έχουν τη δική τους ξεχωριστή ιστορία, όχι απλώς στο χάρτη ή τα βιβλία των μαθητών, αλλά για τη δική μας χώρα, καθώς έχουν γράψει με χρυσά γράμματα το όνομά τους στην ιστορία του ελληνισμού.

Το makthes.gr και η Βάνα Χαραλαμπίδου φέρνουν σήμερα στο φως μια σειρά από μοναδικά ντοκουμέντα και μαρτυρίες από τον καιρό που η ίδια η Τσαρίνα Αικατερίνη η Μεγάλη έβαζε τη σφραγίδα της και καθόριζε τη μοίρα των δύο λιμανιών και του ελληνισμού.

Το διάταγμα για την ίδρυση της Οδησσού

Ήταν 22 Αυγούστου του 1794 όταν στη θέση του άλλοτε ταταρικού παραθαλάσσιου οχυρού, που έφερε το όνομα Χατζήμπεη, - ένα άσημο τουρκοχώρι μέχρι τότε, χτισμένο εκεί όπου πρωτοκατοίκησαν Σκύθες και Σαρμάτες -, ακριβώς εκεί που οι απέραντες στέπες της Ουκρανίας αντικρίζουν τον Πόντο, έμπαινε ο θεμέλιος λίθος με ειδικό διάταγμα της τσαρίνας Αικατερίνης Β΄, της Μεγάλης, για την ίδρυση μιας νέας πόλης - λιμάνι, ίδιας σημασίας μ’ εκείνο της Πετρούπολης στη Βόρεια Θάλασσα, που θα μπορούσε να γίνει ο «ασφαλής ναύσταθμος του Στόλου της Μαύρης Θάλασσας», και που έθετε τις βάσεις για την υλοποίηση των σχεδίων της φιλόδοξης τσαρίνας για ελεύθερη διέξοδο της αχανούς χώρας της προς τη Μεσόγειο, αλλά και τη διασφάλιση της ρώσικης κυριαρχίας σε διεκδικούμενα από τους Τούρκους εδάφη, με τη μόνιμη εγκατάσταση ετερόχθονων πληθυσμών – Γερμανών, Βούλγαρων, Ιταλών και Ελλήνων, που δημιουργούν πληθυσμιακά τετελεσμένα στην περιοχή.

Η πόλη με το όνομα Οδησσός -σε «ανάμνηση της ελληνικής αποικίας των Μιλησίων» κοντά στη Βάρνα- που παρέπεμπε στην ένδοξη παράδοση της αρχαίας Ελλάδας, χτίζεται σε μια εποχή που δύσκολα κανείς θα φανταζόταν ότι θα μπορούσε να ανθίσει και να διαδραματίσει έναν σημαντικότατο ρόλο, όχι μόνο στην οικονομική, πολιτική και πολιτιστική ιστορία της περιοχής της Μαύρης Θάλασσας, αλλά και στην ιστορία του ελληνικού έθνους. «Επιθυμούσα να αναπτύξω το ρωσικόν εμπόριον», τονίζει η Αικατερίνη Β΄ στο σχετικό διάταγμα, «και να επεκτείνω τούτο επί της Μαύρης Θαλάσσης, έκρινα σκόπιμον, λαμβάνουσα υπ’ όψιν και την έξοχον θέσιν της κώμης Χατζήμπεη και τα εκ ταύτης απορρέοντα πλεονεκτήματα, να ιδρύσω εκεί τον εμπορικόν και πολεμικόν λιμένα».

Ο Μαρασλής, το καμάρι της Οδησσού

Η πόλη μεταβάλλεται σε εργοτάξιο «υλικής και πνευματικής αναδημιουργίας» στα δεκαέξι χρόνια της καρποφόρας και δημιουργικής δημαρχίας, από το 1878 μέχρι το 1895, του πρώτου της δημάρχου, του «βαθύπλουτου επιχειρηματία και οραματιστή» Γρηγορίου Γκρεγκόριεβιτς Μαρασλή, «καμάρι όχι μονάχα όλου του ελληνισμού της Οδησσού, αλλά και των Ρώσων και των αλλοεθνών που ζούσαν και πρόκοβαν στην πόλη από χρόνια», όπως γράφει ο Νίκος Θέμελης. Τότε χτίζονται πολλά από τα δημόσια κτίρια που σήμερα αποτελούν τα κυριότερα αξιοθέατα της πόλης, η Δημόσια Βιβλιοθήκη με αρχικά 20.000 τόμους (σήμερα στεγάζει το Αρχαιολογικό Μουσείο), το Δημοτικό Μουσείο «των ωραίων τεχνών και των πειραματικών γνώσεων», το Δημοτικό Θέατρο, η Δημοτική Αίθουσα Συναυλιών, η Δημοτική Αγορά, το μέγαρο του Ταχυδρομείου, το νέο υδραγωγείο, το «μικροβιολογείο», το τεχνουργείο, το «τεχνουργείον» ή μέγαρο της Εταιρείας Βιομηχανικών Τεχνών, το Δημοτικό Αγροκήπιο, το Δημοτικό Πάρκο, εκπαιδευτήρια και αναγνωστήρια, πτωχοκομείο, γηροκομείο, φυλακές, άσυλο, εστιατόρια ορφανών και απόρων, βρεφοκομείο, «άσυλον ύπνου», «οφθαλμοκομείον», «γηροκομείο των εις πενίαν περιπεσόντων πλουσίων», εκδοτικό οίκο, που εκδίδει στα ελληνικά πολλά πολύτομα έργα, δημιουργήθηκαν παιδικοί κήποι, εκτελέστηκαν μεγάλα λιμενικά έργα, λειτούργησαν οι Δημοτικοί Τροχιόδρομοι, επετεύχθη ο ηλεκτροφωτισμός της πόλης. Ο Μαρασλής, ισόβιος πρόεδρος της Ελληνικής Κοινότητας και εθνικός ευεργέτης μετατρέπει την Οδησσό μια από τις κυριότερες πόλεις όλης της Ρωσίας, αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης.

Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας

Οι ιδρυτές της συνωμοτικής εταιρείας, που θα ονομαστεί Φιλική Εταιρεία, ο «πεπυρωμένος» Νικόλαος Σκουφάς - το αληθινό του όνομα δεν είναι γνωστό -, ο Ιωαννίτης Αθανάσιος Τσακάλωφ - γιος του Α. Νικηφόρου - και ο Εμμανουήλ Ξάνθος από την Πάτμο, τρεις νέοι που θα αποκληθούν «άθλιοι εμποροϋπάλληλοι καταστραφέντες λόγω της κακής των διαγωγής» από τον κόμη Καποδίστρια, και «ασήμαντοι» από τον Χαρίλαο Τρικούπη, κάπως σαν τους σύγχρονους «τρομοκράτες», συγκροτούν τον Σεπτέμβριο του 1814 τη μυστική επαναστατική τους οργάνωση εδώ, με σκοπό «αμετάτρεπτον έχουσαν την ελευθέρωσιν της Πατρίδος». «Δεν είχαν μήτε χρήματα, μήτε στρατό, μήτε, ίσως, αυτό που λένε οι φρόνιμοι μυαλό. Η Τουρκία ήταν τότε παντοδύναμη• Είχε όλη την Ανατολή, την Αίγυπτο, την Αραβία, τη Συρία, όλα τα Μπαλκάνια, οι στρατοί της είχαν φτάσει ως τις πόρτες της Βιέννης. Κι αυτοί οι τρεις απλοϊκοί Ρωμιοί κατάστρωναν, πίσω από τα παραθυράκια αυτά που βλέπεις, σχέδιο ν’ αρπάξουν το Σουλτάνο, να ρίξουν την Τουρκιά, να λευτερώσουν την Ελλάδα και να μπούμε στην πόλη!», γράφει ο Νίκος Καζαντζάκης στο βιβλίο του «Ταξιδεύοντας – Ρουσία».

«Ορκίζομαι εις σε ω Ιερά (πλην τρισαθλία) πατρίς μου. Ορκίζομαι εις τας πολυχρονίους βασάνους σου. Ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα τα οποία έχυσαν και χύνουν τα ταλαίπωρα τέκνα σου..». Ο πρώτος Φιλικός που μυήθηκε στα μυστικά της εταιρείας ήταν ο Γεώργιος Σέκερης, αδελφός μεγαλέμπορων από την Κωνσταντινούπολη και την Οδησσό. Πρώτος αρχηγός της, μετά την άρνηση του Καποδίστρια, γίνεται ο Αλέξανδρος Υψηλάντης. Το σπίτι του Μαρασλή στην οδό Κράσνι (πάροδος N. 18) γίνεται το πρώτο καταφύγιο των Φιλικών στην Οδησσό. Η ημερομηνία έναρξης δράσης της Φιλικής Εταιρείας τοποθετείται τον Ιούνιο του 1814. Από το 1994 το σπίτι αυτό μαζί με τα γειτονικά του, συνολικής έκτασης 1.114 τ. μ., με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Ελληνικού Πολιτισμού ανακαινίστηκε και μετατράπηκε σε επιστημονική Βιβλιοθήκη με δεκαπέντε χιλιάδες τόμους και Μουσείο της Φιλικής Εταιρείας.

Το διάταγμα για την παραχώρηση της Μαριούπολης στους Έλληνες

Ήταν 21 Μαΐου του έτους 1779, όταν η Τσαρίνα Αικατερίνη η Μεγάλη «Ιμπεράτωρ και Αυτοκράτωρ πασών των Ρωσιών», και άλλων ηγεμονιών «εκ διαδόχων Κυρία και Δέσποινά» τους, υπέγραψε το διάταγμα που όριζε ότι «οι πόλεις Αικατερινοσλάβια και Μαριανόπολη της Αζωβίου θαλάσσης» θα είναι εκείνες που θα κατοικηθούν από τους «από Κριμαίας» αποίκους. Το διάταγμα για «όλους τους εν Κριμαία χριστιανούς» περιγράφει λεπτομερώς όλα τα προνόμια που παραχωρούνται δια αυτού στους Έλληνες από την αυτοκρατορική καθέδρα της «Αγιοπετρουπόλεως». Μπορούν να απολαμβάνουν λοιπόν, εκτός από θρησκευτική ελευθερία και «πνευματική διοίκηση από τον πανιερότατο μητροπολίτη Ιγνάτιο», «ελεύθερη εμπορία εκτός και εντός της επικράτειας, να κατασκευάζουν εμπορικά πλοία και μηχανουργεία, να ανοικοδομούν αναγκαία και ωφέλιμα για τα εμπορικά συμφέροντα οικοδομήματα, να εμφυτεύουν αμπελώνες για να πουλούν μετά οίνους… επεκτεινόμενοι οιανδήποτε εμπορία κατά δύναμη και έφεση…».