Παρότι η αέρια ρύπανση από μικροσωματίδια στη Θεσσαλονίκη είναι ένα χρόνιο πρόβλημα, απουσιάζει από την «ατζέντα» της δημόσιας συζήτησης. Πολύ δε περισσότερο απουσιάζουν τα μέτρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η τελευταία μεγάλη έρευνα για την ατμοσφαιρική ρύπανση στη Θεσσαλονίκη έγινε από το ΑΠΘ την περίοδο 2011-2012, με χρηματοδότηση από ένα κοινοτικό πρόγραμμα Life, ενώ η Διεύθυνση Περιβάλλοντος της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας έχει δημοσιεύσει ετήσιες εκθέσεις για την ατμοσφαιρική ρύπανση μόνο για τα έτη 2011-2013.

Μοιάζει λες και από τα χρόνια της κρίσης η αέρια ρύπανση έπαψε να μας απασχολεί ως κοινωνία -αν και ειδικά αυτή την περίοδο, λόγω της στροφής του κόσμου σε πιο οικονομικούς και ρυπογόνους τρόπους θέρμανσης, το πρόβλημα οξύνθηκε.

Το ελλιπές επιχειρησιακό σχέδιο δράσης

Στο Περιφερειακό Σχέδιο της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή υπάρχει μόνο μία μικρή αναφορά στην τάση αύξησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης λόγω υποκατάστασης του πετρελαίου θέρμανσης από άλλα καύσιμα υλικά που παράγουν περισσότερα μικροσωματίδια (PM2,5), και ότι αυτή η τάση «θα αναστραφεί σε περίπτωση νέας οικονομικής ανάπτυξης και αύξησης του οικογενειακού εισοδήματος». Ωστόσο επισημαίνεται ότι «εξακολουθεί να υπάρχει η ανάγκη για περαιτέρω λήψη προληπτικών και περιοριστικών μέτρων».

Το 2018 η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας ανέθεσε μελέτη για το Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη, με δαπάνη 100.000 ευρώ. Η μελέτη ολοκληρώθηκε τον Ιούλιο του 2020 και στη συνέχεια διαβιβάσθηκε στη Διεύθυνση Κλιματικής Αλλαγής και Ποιότητας της Ατμόσφαιρας του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας (ΥΠΕΝ). Όμως βάσει της ευρωπαϊκής οδηγίας σε αυτή τη μελέτη θα έπρεπε υποχρεωτικά να γίνεται ποσοτική αποτίµηση της συνεισφοράς του κάθε προτεινόμενου µέτρου στη μείωση των αιωρούμενων σωματιδίων και τεκμηρίωση για το πότε και µε ποιο πακέτο συγκεκριμένων µέτρων θα επιτευχθεί η συμμόρφωση µε την οριακή τιµή στις θέσεις μέτρησης, στις οποίες παρατηρούνται υπερβάσεις. Επειδή κρίθηκε ότι η μελέτη δεν πληρούσε αυτά τα κριτήρια, αποφασίστηκε να εκπονηθεί από τον Οργανισμό Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (ΟΦΥΠΕΚΑ) έναντι 60.000 ευρώ μια μελέτη εφαρμογής για την αντιμετώπιση των υπερβάσεων των συγκεντρώσεων αιωρούμενων σωματιδίων ΑΣ10 στη Θεσσαλονίκη. 

Η μελέτη ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2022. Σχεδόν ένα χρόνο μετά, το περιεχόμενο της παραμένει άγνωστο. Η μελέτη δεν κοινοποιήθηκε ούτε καν στην Μόνιμη Επιτροπή Περιβάλλοντος του ΤΕΕ, η οποία ζήτησε να λάβει γνώση. Επιπλέον ο ΟΦΥΠΕΚΑ δεν έκανε καμία μελέτη για τις επιπτώσεις της αέριας ρύπανσης στην υγεία, όπως έκανε κάθε χρόνο μέχρι και το 2019 το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (το οποίο αντικαταστάθηκε από τον ΟΦΥΠΕΚΑ).

Προς το παρόν, μέχρι να συμφωνηθεί ποια μέτρα χρειάζεται να ληφθούν και στη συνέχεια αυτά να εφαρμοστούν, η αντιμετώπιση της αέριας ρύπανσης περιορίζεται στην ημερήσια καταγραφή των ρύπων και, όταν χρειάζεται στην έκδοση συστάσεων για τις ευπαθείς ομάδες.

Οι σταθμοί μέτρησης

Οι σταθμοί του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ) που είναι εγκατεστημένοι από το 2001 στο Ν. Θεσσαλονίκης. Από το 2011 την ευθύνη λειτουργίας τους έχει η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας και συγκεκριμένα η Διεύθυνση Περιβάλλοντος & Χωρικού Σχεδιασμού (Τμήμα Περιβάλλοντος). Το 2022 η Περιφέρεια προχώρησε στον εκσυγχρονισμό των υφιστάμενων σταθμών και την τοποθέτηση δύο νέων σταθμών μέτρησης, στη δυτική Θεσσαλονίκη. Σήμερα, οι σταθμοί του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης της Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη κατανέμονται ως εξής: Σίνδος (ΔΙΠΑΕ), Δημοτικό Σχολείο Νεοχωρούδας, Άλσος Πανοράματος. Πλατεία Αγίας Σοφίας (Πάρκο επί της Ερμού 46, Πλατεία Χημείου ΑΠΘ, Καλαμαριά (Πάρκο Αλησμόνητων Πατρίδων), Κορδελιό και οι δύο νέοι τοποθετήθηκαν στο Κτίριο Υπηρεσιών Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας στη δυτική Θεσσαλονίκη και στη Σταυρούπολη (οδός Λαγκαδά 269).

Τα ημερήσια δελτία ποιότητας του αέρα που εκδίδει η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας είναι προσβάσιμα στην ιστοσελίδα https://www.pkm.gov.gr/default.aspx?lang=el-GR&page=507 Δεν υπάρχει όμως ούτε απεικόνιση της διακύμανσης των ρύπων σε μηνιαία ή ετήσια βάση για να είναι εύκολη η ανάγνωσή τους, ούτε, πολύ περισσότερο, ανάλυσή των δεδομένων.

Τα στοιχεία από τους σταθμούς του Εθνικού Δικτύου Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης στέλνονται μεν κάθε χρόνο στο υπουργείο Περιβάλλοντος, το οποίο όμως στις ετήσιες εκθέσεις του κάνει μια συνολική επισκόπηση του προβλήματος και οι μόνες χωρικές αναφορές είναι για την Αττική. Ανάλυση της κατάστασης με την ατμοσφαιρική ρύπανση στη Θεσσαλονίκη, σε ετήσια βάση, δεν υπάρχει ούτε από το υπουργείο Περιβάλλοντος.

Εκτός από τους σταθμούς μέτρησης που ανήκουν στο Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης, σταθμούς μέτρησης της ποιότητας του αέρα διαθέτουν επίσης οι δήμοι Θεσσαλονίκης, Θέρμης, Δέλτα, Παύλου Μελά, η Εγνατία Οδός, η Αττικό Μετρό και ο Οργανισμός Λιμένος Θεσσαλονίκης. Είναι άγνωστο αν τα δεδομένα από αυτές τις μετρήσεις αξιοποιούνται, εμπλουτίζοντας μια συνολική βάση δεδομένων για την πληρέστερη παρακολούθηση της αέριας ρύπανσης.

Οι προειδοποιήσεις… αναδρομικά

Εάν τα επίπεδα των ρύπων υπερβούν τα όρια η Περιφέρεια εκδίδει συστάσεις, και αν το πρόβλημα είναι οξυμένο κάποιες μέρες λαμβάνει μέτρα, προκειμένου να μειωθούν οι κίνδυνοι από αυτή την υπέρβαση ή να περιοριστεί η διάρκειά της. Το 2021 εκδόθηκαν 38 συστάσεις για την προστασία του γενικού πληθυσμού και ευπαθών ομάδων, για αντίστοιχες ημέρες που καταγράφηκαν υπερβάσεις στην αέρια ρύπανση, το 2022 συνολικά 36 τέτοιες ανακοινώσεις και από την αρχή του τρέχοντος έτους μέχρι και σήμερα έχουν εκδοθεί 14. Ωστόσο όπως αναφέρει ο καθηγητής του ΔΙΠΑΕ Πέτρος Σαμαράς, που συμμετέχει στην επιτροπή Περιβάλλοντος του ΤΕΕ/ΤΚΜ οι ανακοινώσεις αυτές εκδίδονται… αναδρομικά, καθώς η ιστοσελίδα της Περιφέρειας ενημερώνεται την επόμενη ημέρα με τα στοιχεία των μετρήσεων της προηγούμενης, επομένως οι συστάσεις χάνουν την όποια χρηστικότητά τους.

Η Περιφέρεια έχει προαναγγείλει τη δημιουργία εφαρμογής που θα επιτρέπει σε άτομα υψηλού κινδύνου, με καρδιολογικά ή αναπνευστικά προβλήματα, να έχουν ενημέρωση για τις συνθήκες και την πιθανή αύξηση σωματιδίων και αέριων ρύπων προκειμένου να διαμορφώσουν ανάλογα τις μετακινήσεις τους, ή να τις αποφύγουν.

Ένας από τους τομείς μελέτης του Παρατηρητηρίου Βιώσιμης Αστικής Ανάπτυξης της Θεσσαλονίκης, που έθεσε σε εφαρμογή η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας είναι παρακολούθηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Όμως μέχρι στιγμής το Παρατηρητήριο δεν είναι προσβάσιμο στο κοινό μέσω κάποιας ιστοσελίδας.

Ώρα για δράση

«Θα πρέπει να ληφθούν μέτρα για να μειωθούν περισσότερο οι συγκεντρώσεις αιωρούμενων σωματιδίων, εκεί που έχουμε υπερβάσεις πάνω από το επιτρεπτό, στους σταθμούς Αγίας Σοφίας και Κορδελιού, εκεί δηλαδή που τη μεγαλύτερη κυκλοφορία, τη μεγαλύτερη πυκνότητα πληθυσμού, τις περισσότερες εκπομπές από οικιακή θέρμανση» επισημαίνει στη «ΜτΚ» η καθηγήτρια Χημείας του ΑΠΘ Κωνσταντίνη Σαμαρά. «Οι πηγές των αιωρούμενων σωματιδίων είναι γνωστές -η καύση βιομάζας, η κυκλοφορία, τα εργοτάξια του Μετρό- το θέμα είναι να ληφθούν μέτρα για την αντιμετώπιση αυτών των εκπομπών εστιάζοντας στη μείωση των εκπομπών από την κυκλοφορία των αυτοκινήτων και την καύση βιομάζας» προσθέτει. Η κ. Σαμαρά αναφέρεται και στο ρόλο των δέντρων ως «φίλτρων» για την αέρια ρύπανση, αλλά και στο γεγονός ότι η Θεσσαλονίκη είναι από τις πόλεις με το λιγότερο πράσινο στην Ευρώπη.

«Οι υπερβάσεις συνεχίζονται. Ο νέος σταθμός στο κτίριο της Περιφέρειας, στους τρεις μήνες λειτουργίας του εντός του 2022 είχε 40 υπερβάσεις» αναφέρει ο καθηγητής Προστασίας του Περιβάλλοντος του ΔΙΠΑΕ Πέτρος Σαμαράς, που συμμετέχει στην επιτροπή Περιβάλλοντος του ΤΕΕ/ΤΚΜ. «Τα πιθανά μέτρα μπορεί να είναι πολλά, εστιάζοντας είτε στην κυκλοφορία των αυτοκινήτων, είτε στη λειτουργία των κεντρικών θερμάνσεων και των βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Όμως πρώτα πρέπει να υπάρξει ενημέρωση και διαβούλευση και μετά να πάμε στις δράσεις. Μέχρι στιγμής πουθενά μέχρι εν υπάρχει μια ανοικτή διαδικασία» προσθέτει.

«Υπάρχει έλλειμμα στην πληροφόρηση του κοινού, καθώς και ενός μηχανισμού τοπικών προειδοποιήσεων με συμβουλές για τους πολίτες, όταν οι συγκεντρώσεις των ρύπων και των αιωρούμενων σωματιδίων ξεπερνούν τα όρια» υπογραμμίζει από την πλευρά της η πρόεδρος της Μόνιμης Επιτροπής Περιβάλλοντος του ΤΕΕ/ΤΚΜ Άννα Μίχου και προσθέτει: «Στην επίλυση του προβλήματος μπορεί να συμβάλει η τεχνολογία, αλλά πρωτίστως χρειάζονται γενναίες πολιτικές αποφάσεις για την λύση του κυκλοφοριακού προβλήματος και την ολοκλήρωση επιτέλους του μετρό, για την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας και την δυνατότητα θέρμανσης των κατοικιών από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, για την αύξηση του πρασίνου και των ελεύθερων χώρων, για την ορθολογική χωροθέτηση και σύννομη λειτουργία των βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Πολιτικές που δυστυχώς μέχρι σήμερα δεν εφαρμόζονται».

Το σύστημα του ΑΠΘ που χρησιμοποιεί… η Κύπρος αλλά όχι η Θεσσαλονίκη

Τo Εργαστήριο Μηχανικής της Αειφορίας του Τμήματος Μηχ. Μηχανικών του ΑΠΘ είχε αναπτύξει ένα καινοτόμο Σύστημα Διαχείρισης Ποιότητας Αέρα για λογαριασμό του πάλαι ποτέ Οργανισμού Ρυθμιστικού Σχεδίου και Προστασίας Περιβάλλοντος Θεσσαλονίκης, που δεν καταγράφει απλώς την ημερήσια συγκέντρωση ρύπων αλλά κάνει πρόγνωση και για την επόμενη μέρα. Όμως μετά την κατάργηση του Οργανισμού Ρυθμιστικού, το σύστημα πέρασε στο υπουργείο Περιβάλλοντος αλλά για οργανωτικούς και διοικητικούς λόγους ουδέποτε κατέστη δυνατή η επιχειρησιακή λειτουργία του συστήματος εκτός ΑΠΘ. Εντός πανεπιστημίου βρίσκεται σε συνεχή επιχειρησιακή λειτουργία και παρέχει καθημερινά στους ενδιαφερόμενους χρήστες αναλυτικές εκτιμήσεις για τις παρούσες (nowcasting) και προσεχείς (forecasting) συνθήκες ποιότητας αέρα για την Ευρύτερη Περιοχή Θεσσαλονίκης. 

Η δημόσια σελίδα του συστήματος είναι προσπελάσιμη στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://hydra.meng.auth.gr/aqms/. «Πάγια πεποίθησή μας είναι ότι η στενότερη διασύνδεση με τις υποδομές ευθύνης της Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας και άλλων παρόχων περιβαλλοντικών δεδομένων στη Θεσσαλονίκη θα ενδυνάμωναν την αξιοπιστία των παρεχόμενων προγνώσεων, με την αναβάθμιση της δημόσιας διεπαφής του συστήματος αλλά και τη δυνητική ενσωμάτωση δεδομένων μετρήσεων ποιότητας αέρα, όπως καταγράφονται από σταθμούς μέτρησης της περιοχής Θεσσαλονίκης. 

Η παράλληλη εμπειρία μας από την εφαρμογή αντίστοιχου Συστήματος για λογαριασμό της Κυπριακής Δημοκρατίας έδειξε ότι η αξιοποίηση τέτοιων δεδομένων είναι ουσιώδους σημασίας για την ακριβή αποτίμηση των συνθηκών ποιότητας αέρα στις περιοχές ενδιαφέροντος. Επιπρόσθετα, μέσω εξειδικευμένου αρθρώματος μπορεί να υποστηρίξει την αποτίμηση στρατηγικών αντιρρύπανσης και μέτρων παρέμβασης στην αστική κλίμακα» αναφέρει στη «ΜτΚ» ο καθηγητής Νίκος Μουσιόπουλος.