Αμαλία Βάκα ή Mazaltov Matsa, Ρόζα Εσκενάζυ, Στέλλα Χασκίλ. Τρεις γυναίκες με κοινές αναφορές σε ό,τι αφορά την εβραϊκή τους καταγωγή, αλλά και τη σπουδαία φωνή τους. Τρεις ερμηνεύτριες που άφησαν το δικό τους αποτύπωμα στη μουσική. Τρεις τραγουδίστριες που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο έκαναν το δικό τους πέρασμα από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Οι φωνές των τριών αυτών γυναικών «γέμισαν», χθες το απόγευμα, τον χώρο του Thessaloniki Tech Lab/American Space, όπου το γενικό προξενείο των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη διοργάνωσε διάλεξη στη μνήμη του Δαυίδ Τιάνο, υπαλλήλου του προξενείου από το 1920, ο οποίος, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, συνελήφθη και εκτελέστηκε από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής, στις 7 Φεβρουαρίου 1942, όπως αναφέρει το ΑΠΕ-ΜΠΕ.

Ο βραβευμένος με Grammy Αμερικανός εθνομουσικολόγος και συγγραφέας του βιβλίου «Ηπειρώτικο Μοιρολόι» Κρίστοφερ Κινγκ (Christopher Clay King) ήταν αυτός που ανέλαβε να μυήσει το κοινό στην αφανή ιστορία των γυναικών αυτών, στις αρχές του 20ου αιώνα, όπως άλλωστε ήταν και ο τίτλος της εκδήλωσης: «The Unsung History of Greek-Jewish Women in the Early 20th Century». Με δισκάκια 78 στροφών, τα οποία με ευλάβεια άλλαζε στο πικ-απ, μίλησε για τη ζωή των τριών ερμηνευτριών, την καταγεγραμμένη ιστορία της ελληνικής λαϊκής μουσικής, που από το 1897 είχε αρχίσει να ηχογραφείται στις ΗΠΑ, για την κληρονομιά των ελληνοεβραϊκών επιρροών στη δημοτική μουσική, αλλά και τη σημασία της Αμερικής ως ενός κρίσιμου μέρους της ιστορίας των γυναικών μουσικών με εβραϊκές ρίζες.

«Παρά το γεγονός ότι η “σύλληψη” της ελληνικής μουσικής γινόταν σε στούντιο στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη στην αλλαγή του 20ου αιώνα, στην πραγματικότητα ήταν στην Αμερική που υπήρξε μια δισκογραφική έκρηξη σε ό,τι αφορά την ελληνική λαϊκή μουσική. Για παράδειγμα, ώς τη δεκαετία του 1940, οι Έλληνες ήταν η 13η μεγαλύτερη κοινότητα μεταναστών στην Αμερική, αλλά οι πωλήσεις ελληνικών δίσκων αναλογούσε περίπου στην 4η σε σύνολο πωλήσεων», ανέφερε ο κ. Κινγκ, επισημαίνοντας πως η δυσανάλογη αυτή εικόνα οφείλεται αφενός μεν στη σχετική οικονομική ευημερία των Ελληνοαμερικανών μεταναστών, αφετέρου δε στην αγάπη τους για τη μουσική της πατρίδας τους και στον τεράστιο αριθμό των ελληνικών ηχογραφήσεων που ήταν διαθέσιμες. «Ήταν στην Αμερική που οι Έλληνες, ειδικά δε οι Ελληνίδες, είχαν μια σχεδόν πρωτόγνωρη ευκαιρία: να δημιουργήσουν και να επιμεληθούν τη δική τους μουσική και τις δικές τους δισκογραφικές (εταιρείες)».

Οπως αναφέρει το ΑΠΕ-ΜΠΕ, στην ομιλία του, ο κ. Κινγκ αναφέρθηκε εκτενώς στην κληρονομιά των ελληνοεβραϊκών επιρροών στη δημοτική μουσική, επισημαίνοντας πως εκτός από τη συνεισφορά των τριών αυτών γυναικών, υπάρχει σύνδεση μεταξύ αυτού που αποκαλείται ελληνική λαϊκή τέχνη και μουσική και των Εβραίων που κατοικούσαν στα νότια Βαλκάνια και την κεντρική και ανατολική Ευρώπη, φέρνοντας ως παράδειγμα πρόσφατη έρευνα που, όπως είπε, αποκάλυψε ότι η μουσική του Καραγκιόζη έχει μια κοινή παράδοση με τη χορευτική μουσική των Ασκενάζι, στοιχεία της οποίας έχουν συλλεχθεί στη Ρωσία και την Ουκρανία, πριν από το Ολοκαύτωμα. Ομοίως, σύμφωνα με τον κ. Κινγκ, ο σκάρος, ένας από τους πιο αυθεντικούς οργανικούς σκοπούς που υπάρχουν στη δημοτική μας μουσική παράδοση με παραλλαγές σε όλα τα Βαλκάνια, ενδέχεται να προέρχεται από μια μελωδία των Εβραίων της Ρουμανίας, γνωστή ως Doina.

Στην πλούσια σε πληροφοριακό υλικό ομιλία του, ο Αμερικανός εθνομουσικολόγος επισήμανε ακόμη τη σημασία της Αμερικής ως ενός κρίσιμου μέρους της ιστορίας των Εβραίων γυναικών μουσικών από την Ελλάδα, στις αρχές του 20ου αιώνα, επισημαίνοντας πως «η Αμερική έδωσε ευκαιρίες σε γυναίκες μουσικούς και επιχειρηματίες που ήταν ως επί τον πλείστον απρόσιτες στην Ελλάδα». Συμπλήρωσε, επίσης, πως ο ενθουσιασμός των αμερικανικών δισκογραφικών εταιρειών και των Ελληνοαμερικανών καλλιτεχνών διασφάλισαν ότι η δημοτική μουσική και το ρεμπέτικο θα ηχογραφούνταν και θα πωλούνταν κατά δεκάδες χιλιάδες, «διατηρώντας ακούσιες μορφές μουσικής που δεν ηχογραφήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα».

Οι τρεις ερμηνεύτριες, όπως παρουσιάστηκαν από την Κρίστοφερ Κινγκ:

Αμαλία Βάκα ή Mazaltov Matsa: Γεννήθηκε το 1897 στα Ιωάννινα. Το 1912, σε ηλικία δεκαπέντε ετών, μετακόμισε —μόνη της— στη Νέα Υόρκη. Δύο χρόνια αργότερα παντρεύτηκε έναν άλλο Ρωμανιώτη, που είχε μεταναστεύσει από τα Γιάννενα και είχε δύο παιδιά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 άρχισε να τραγουδά επαγγελματικά στα café amanes της Νέας Υόρκης. Λίγο αργότερα έκανε τις πρώτες της ηχογραφήσεις 78 στροφών: ελληνικά τραγούδια για την Greek Record Company (Ελληνική Δισκογραφική Εταιρεία) και τουρκικά τραγούδια για την Parsekian Record Company. Κατά τη διάρκεια της μακράς καριέρας της, ηχογράφησε πολλά τραγούδια, ταξίδεψε κι έκανε πολλές εμφανίσεις κατά μήκος του λεγόμενου «Feta Circuit»- στα κλαμπ και τις πολιτείες που εκτείνονταν από τη Βοστώνη και τη Νέα Υόρκη μέχρι το Σικάγο και το Ντιτρόιτ. Τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 βρέθηκε συχνά με τον Γιώργο Κατσαρό και στα τέλη της δεκαετίας του 1940 ηχογράφησε για τη δισκογραφική εταιρεία 78 στροφών του Ajdin Asllan. Μετακόμισε το 1974 στο Τάρπον Σπρινγκς (Tarpon Springs) της Φλόριντα για να ζήσει με την κόρη της μετά τη διάλυση της Greektown του Σικάγο. Πέθανε πέντε χρόνια αργότερα, το 1979. «Είναι ξεχωριστή για μένα λόγω των πολυάριθμων δυνατών ηχογραφήσεων της με τον Αλέξη Ζούμπα» (ξακουστός βιολιστής από το Γραμμένο Ιωαννίνων), ανέφερε ο κ. Κινγκ.

Ρόζα Εσκενάζυ: Γεννήθηκε κάπου στα μέσα της δεκαετίας του 1890, στην Κωνσταντινούπολη, σε μια σεφαραδίτικη εβραϊκή οικογένεια. Παιδί ακόμη, μετακόμισε με την οικογένειά της στη Θεσσαλονίκη, η οποία γνώριζε οικονομική άνθηση, ιδιαίτερα στις εμπορικές τάξεις των Σεφαραδιτών. Ως έφηβη άρχισε να τραγουδά στα τουρκικά στα τοπικά κλαμπ και τελικά μετακόμισε στην Αθήνα στα τέλη της εφηβείας, περίπου στα 19 της χρόνια. Στην Αθήνα τραγούδησε στα ελληνικά, τουρκικά και αρμένικα, κερδίζοντας τελικά την προσοχή του Βασίλη Τουμπακάρη από την Columbia Records. Με τη βοήθεια του Τουμπακάρη, σε λιγότερο από δύο δεκαετίες, έκανε πάρα πολλές ηχογραφήσεις δημοτικής και μικρασιατικής μουσικής, εκλαϊκεύοντας το ρεμπέτικο σμυρναίικο. Περιόδευσε εκτενώς στη Μεσόγειο και στα νότια Βαλκάνια. Επέζησε του πολέμου με ένα πλαστό πιστοποιητικό βάπτισης και με τη βοήθεια του Γερμανού εραστή της και του γιου της. Μετά τον πόλεμο, απέκτησε επαγγελματικό συμβόλαιο μέσω του φίλου της Μίνωα Μάτσα, δίνοντας νέα ώθηση στην καριέρα της. Λίγο αργότερα έκανε πολλές περιοδείες στις Ηνωμένες Πολιτείες και μάλιστα ηχογράφησε για τον Ajdin Asllan, την ίδια δισκογραφική, όπου η καριέρα της Αμαλίας Βάκα γνώρισε μια νέα άνθηση. Αξίζει να σημειωθεί πως οι δίσκοι 78 στροφών της Εσκενάζυ πουλούσαν σχεδόν τριπλάσιο αριθμό αντιτύπων στις Ηνωμένες Πολιτείες μέσω της επανέκδοσης των ηχογραφήσεών της σε διάφορες «ετικέτες». Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ‘60 και στη δεκαετία του ‘70 εμφανιζόταν στην τηλεόραση με ένα σχετικά φορτωμένο πρόγραμμα παραστάσεων. Πέθανε το 1980.

Στέλλα Χασκίλ: Γεννήθηκε το 1918 στη Θεσσαλονίκη, σε μια εργατική οικογένεια Σεφαραδιτών. Διέγραψε μια γόνιμη δισκογραφική καριέρα, τραγουδώντας με τον Βαμβακάρη, τον Τσιτσάνη, τον Χατζηχρήστο και πολλούς άλλους. Αρκετές από τις παραστάσεις της κατέστησαν ακρογωνιαίοι λίθοι του ρεμπέτικου. Ταξίδεψε, επίσης, στην Αμερική για να εμφανιστεί στις αρχές της δεκαετίας του 1950, αλλά επέστρεψε στην Αθήνα, λόγω της υγείας της. Πέθανε σε τραγικά νεαρή ηλικία, μόλις 36 ετών, το 1954.

Μηνύματα κατά του αντισημιτισμού

Την εκδήλωση στο Thessaloniki Tech Club άνοιξε η γενική πρόξενος των ΗΠΑ στη Θεσσαλονίκη Ελίζαμπεθ Λι, παρουσιάζοντας τον Κρίστοφερ Κινγκ κι επισημαίνοντας πως ένα από τα πιο όμορφα κεφάλαια της εβραϊκής κληρονομιάς είναι αυτό της μουσικής, ένα μεγάλο κομμάτι του οποίου γράφτηκε, όπως επισήμανε, στις Ηνωμένες Πολιτείες. Κάλεσε δε, τους παρευρισκόμενους να αναλογιστούν πως ένα μεγάλο κεφάλαιο της ελληνικής μουσικής παράδοσης χάθηκε μαζί με τους ανθρώπους που έχασαν τη ζωή τους στο Ολοκαύτωμα.

Στη συνέχεια, η επιτετραμμένη της πρεσβείας των ΗΠΑ στην Ελλάδα Μαρία Όλσον, στον διαδικτυακό (μέσω zoom) χαιρετισμό της, αναφέρθηκε στην ανάγκη διατήρηση της μνήμης του Ολοκαυτώματος, λέγοντας χαρακτηριστικά πως «μπορούμε να νικήσουμε τον φανατισμό μόνο αν ρίξουμε φως πάνω του». Παρότρυνε δε, όλους όσοι έδωσαν το «παρών» στη χθεσινή συνάντηση να βάλουν το δικό τους λιθαράκι στην εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα και να καταδικάσουν τις πράξεις μίσους, όπως αυτές που σημειώθηκαν πρόσφατα στη Θεσσαλονίκη με τον βανδαλισμό του μνημείου για το παλαιό εβραϊκό νεκροταφείο στο ΑΠΘ και της τοιχογραφίας στη μνήμη των Εβραίων που εκτοπίστηκαν, στην ανατολική περίφραξη του σιδηροδρομικού σταθμού.

«Δεν πρέπει να επιτρέψουμε να ριζώσει το μίσος και ο αντισημιτισμός. Δεν πρέπει ποτέ να επιτρέψουμε να συμβεί ξανά αυτό», ανέφερε η κ. Όλσον και υπογράμμισε τη μεγάλη σημασία της ανέγερσης του Μουσείου του Ολοκαυτώματος αλλά και του πάρκου μνήμης στην πλατεία Ελευθερίας της Θεσσαλονίκης. «Το νέο μουσείο θα καταγράφει την ιστορία αυτής της αρχαίας πόλης. Θα υπογραμμίζει την ανάγκη καλλιέργειας και προστασίας της διαφορετικότητάς μας. Το μουσείο θα είναι μια ζωντανή, καθημερινή υπενθύμιση των τρόπων με τους οποίους η ιστορία του ευρωπαϊκού εβραϊσμού υφαίνεται στον ιστό της Θεσσαλονίκης και της υπόλοιπης Ελλάδας. Το πάρκο μνήμης στην πλατεία Ελευθερίας θα είναι ένας χώρος τιμής και μνήμης των θυμάτων», ανέφερε χαρακτηριστικά η κ. Όλσον.

Χαιρετισμό στην εκδήλωση απηύθυνε, εκπροσωπώντας την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης, και ο Σαμουήλ Ναχμίας, ο οποίος αναφέρθηκε στην πλούσια εβραϊκή κληρονομιά της Θεσσαλονίκης, στην ανάγκη καταπολέμησης αντισημιτικών πράξεων, όπως αυτές που πρόσφατα σημειώθηκαν στη Θεσσαλονίκη, αλλά και στις ενέργειες που γίνονται για τη διατήρηση της μνήμης και την εκπαίδευση για το Ολοκαύτωμα.