«Ευτυχώς που μου το είπες και καθόλου εσύ δεν φταις και κανείς να μην σε αγγίζει αν εσύ το ίδιο δεν θες». Έτσι απαντά η μαμά, όταν το κοχυλάκι της βρίσκει το θάρρος και της εξομολογείται ότι ο κάβουρας ήθελε να το αγγίξει χωρίς να το θέλει. Το παραμύθι ("Κοχυλάκι, εσύ δεν φταις") τελειώνει με happy end. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο και στην πραγματική ζωή.

Στην Ελλάδα, 1 στα 6 παιδιά θα δεχθεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας στην ζωή του και 9 στις 10 περιπτώσεις ο θύτης είναι ένας άνθρωπος που ανήκει στο στενό φιλικό ή συγγενικό περιβάλλον. Μόνο για το οκτάμηνο του 2022 οι υποθέσεις σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών, που πήραν το δρόμο της επίσημης καταγγελίας έφτασαν τις 294, για εφήβους, παιδιά δημοτικού ή ακόμα και βρέφη.

Μιλήσαμε με την ψυχολόγο Λίνα Λυκομήτρου και τη μουσικοπαιδαγωγό και θεατροπαιδαγωγό Μάγια Παπαγεωγίου, μέλη της ομάδας «Άγγιγμα και Όρια», για το πώς τα παιδιά μπορούν να χτίσουν άμυνες απέναντι σε έναν πιθανό κακοποιητή. Η ομάδα αποτελείται από ψυχολόγους και παιδαγωγούς και εστιάζει στη σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, έχοντας αναπτύξει ένα επιμορφωτικό πρόγραμμα για γονείς, εκπαιδευτικούς και παιδιά 4 έως 15 ετών, ενώ πρόσφατα συνέγραψε το παραμύθι «Κοχυλάκι εσύ δεν φταις».

Το «κοχυλάκι» πείθεται από έναν χειριστικό κάβουρα να παίξουν στο βυθό και εκεί του ζητά να βγει από το καβούκι του και να τον αγκαλιάσει. Το κοχυλάκι αμφιταλαντεύεται, νιώθει ότι αυτή η αγκαλιά δεν του αρέσει και βρίσκει το κουράγιο να φύγει και να μιλήσει στη μαμά του. Το κοχυλάκι δεν είναι απαραίτητα κοριτσάκι ή αγοράκι, για να μπορέσει το παιδί να καταλάβει τι συμβαίνει, χωρίς απαραίτητα να ταυτιστεί.

Ενώ αρχικά το κοχυλάκι εξοικειώνεται και παίζει με τον κάβουρα, τι είναι αυτό που το κάνει να νιώσει άβολα στη συνέχεια; Κατ’ επέκταση, πώς ένα παιδί μπορεί να ξεχωρίσει το άγγιγμα της τρυφερότητας από το κακοποιητικό, εάν προέρχεται από ένα οικείο πρόσωπο;

Λ.Λ. Τα παιδιά μπορεί να μην μπορούν να εκφράσουν καλά αυτό το οποίο αισθάνονται αλλά η διαίσθησή τους δεν είναι μειωμένη σε σχέση με τη δική μας. Την απειλή μπορούμε όλοι να τη διαισθανθούμε.

Μ.Π. Εκείνη τη στιγμή το κοχυλάκι δεν ήθελε, και ο κάβουρας δεν το σεβάστηκε αυτό. Είναι πολύ σημαντικό το να μάθουμε στα παιδιά την έννοια της συναίνεσης. Δεν σημαίνει ότι όταν κάποιος, ακόμα και από το φιλικό μας περιβάλλον θέλει να μας αγκαλιάσει, εμείς πάντα πρέπει να θέλουμε το ίδιο.

Όταν τα παιδιά διαβάζουν το παραμύθι, πώς εξηγούν το ότι το κοχυλάκι άλλαξε στάση;

Μ.Π. Ανάλογα με την ηλικιακή ομάδα και τις προσλαμβάνουσες που έχει το κάθε παιδί. Τα πολύ μικρά θα που ότι «του πονάει η κοιλιά» που είναι η νο1 φράση που θα χρησιμοποιήσει ένα παιδί όταν αισθάνεται αμήχανα, άβολα ή κάτι δεν του αρέσει. Τα πιο μεγάλα όταν ακούν ότι ο κάβουρας ζήτησε από το κοχυλάκι να βγει από το κέλυφός του αμέσως καταλαβαίνουν ότι του ζητά να βγάλει τα ρούχα του.

Στοπ, δεν σου επιτρέπω

Πώς μπορούν τα παιδιά προσχολικής ηλικίας να νιώσουν και να εκφράσουν ότι αυτό που τους συμβαίνει δεν είναι καλό;

Λ.Λ. Το πώς θα μας το πουν τα παιδιά εξαρτάται καθαρά από τους ενήλικες. Από το πόσο προσβάσιμοι είμαστε. Μπορεί να μην έρθει το παιδί γιατί φοβάται ότι θα το αμφισβητήσουμε ή θα το μαλώσουμε ή θα καταρρεύσουμε. Επίσης αν στο σπίτι αντιμετωπίζουμε τα ζητήματα του γυμνού, των γεννητικών οργάνων και της σεξουαλικότητας με ντροπή, ως κάτι για το οποίο δεν μιλάμε ποτέ, αυτό θα αποτρέψει το παιδί.

Αν από την άλλη είναι εξοικειωμένο με την εικόνα του γυμνού σώματος μήπως το παιδί καταλάβει ότι δεν είναι κακό να δω και κάποιον άλλο γυμνό;

Λ.Λ. Πάντα έχει σημασία ο λόγος που γίνονται όλα. Έχουμε πάει για μπάνιο στη θάλασσα και είμαστε γυμνοί; Ή είμαι στο δωμάτιό μου και μπήκε κάποιος γυμνός; Είναι πολύ σημαντικό να ξέρει το παιδί ότι υπάρχουν ιδιωτικοί χώροι (μπάνιο, υπνοδωμάτιο) και κανόνες ιδιωτικότητας (χτυπάω την πόρτα πριν μπω, περιμένω θετική απάντηση για να περάσω) και ότι αυτό ισχύει και για τα μέλη της οικογένειας.

Μ.Π. Και από το ιδιωτικό χώρο να περάσουμε στην ιδέα του ιδιωτικού σώματος. Αντί για το υποχρεωτικό «αγκάλιασε τον θείο σου», «δώσε στον παππού σου ένα φιλάκι», να μπαίνει μπροστά το «θέλεις να». Μπορεί τη μία στιγμή να θέλω να δεχτώ ένα χάδι και την άλλη να μη θέλω, και να είναι αποδεκτό το «όχι», ο άλλος να το σεβαστεί. Αν μπορώ να πω «όχι» στο οικείο πρόσωπο, θα ξέρω να το πω όχι και στον άγνωστο ή σε ένα άλλο οικείο πρόσωπο που θα θέλει να μου κάνει κακό.

Πώς να βοηθήσουμε τα παιδιά να χτίσουν άμυνες;

Λ.Λ. Δεν υπάρχει ένας κανόνας, είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε το παιδί μας. Αν π.χ. είναι αποδεκτά τα φιλιά στο στόμα ή το άγγιγμα στα γεννητικά όργανα ως ένδειξη τρυφερότητας από τους γονείς, ή ένα τσίμπημα στον ποπό από τους παππούδες, το παιδί μαθαίνει ότι είναι εντάξει να το κάνει αυτό ένας οικείος μας ως ένδειξη αγάπης… Όλα σχετίζονται και με τη δική μας κουλτούρα, το πόσο προσβάσιμοι είμαστε, το πώς μιλάμε στο παιδί, το πόσο υπολογίζουμε τη συναίνεση στη μεταξύ μας επαφή. Δίνουμε στο παιδί την επιλογή του να πει «όχι» και να πει το λόγο που δεν θέλει το οτιδήποτε και το συζητάμε.

Μ.Π. Στο τέλος του βιβλίου υπάρχουν δύο ασκήσεις με τα «καλά» και τα «κακά» μυστικά, τα «καλά» και τα «κακά» αγγίγματα και το παιχνίδι «Στοπ, δεν σου επιτρέπω». Αν έχουν συζητηθεί αυτά είναι μία καλή αρχή για την προστασία του παιδιού. Στα προγράμματα μας έχουμε μία άσκηση: το κάθε παιδί διαλέγει ένα άλλο και το ρωτά «μπορώ να σε…» και άλλο μπορεί να πει «ναι», «όχι» ή «στοπ δεν σου επιτρέπω». Μαθαίνουν ότι έχουν την επιλογή να πουν όχι, αλλά και ότι πρέπει να το σεβαστούν όταν τους το πει ο άλλος. Η πρόληψη δεν έχει να κάνει μόνο με το υποψήφιο θύμα αλλά πρωτίστως με τον δυνητικό θύτη.

Να μην ντρεπόμαστε τις λέξεις πέος και αιδοίο

Πώς να τους μιλήσουμε για γεννητικά τους όργανα σε μικρή ηλικία;

Λ.Λ. Τα παιδιά ακόμα δεν γνωρίζουν και δεν χρειάζεται να γνωρίζουν την σεξουαλική τους λειτουργία. Είναι όργανα που καλύπτουν βιολογικές ανάγκες. Αν ο τόνος μας δεν είναι φοβισμένος το παιδί δεν θα αγχωθεί, θα αντιληφθεί την πληροφορία όπως όλες τις άλλες. Τους μαθαίνουμε ότι «αυτό είναι το πέος» και όχι «η τσουτσού σου», το αιδοίο όχι «το πιπί σου». Θα σας δώσω ένα παράδειγμα. Ένα κορίτσι σε νηπιακή ηλικιακή είχε μάθει να λέει το αιδοίο «μπισκοτάκι». Όταν κάποια στιγμή είπε ότι «ο τάδε μου τσιμπά το μπισκοτάκι μου» οι γονείς δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι το παιδί κακοποιείται σεξουαλικά. Γνωρίζοντας από νωρίς ποιες είναι οι πραγματικές ονομασίες δεν τους περνάμε το μήνυμα ότι είναι κάτι για το οποίο πρέπει να ντρεπόμαστε.

Στα εκπαιδευτικά σας προγράμματα σας έχει τύχει παιδάκι να έχει εκπέμψει το δικό του σήμα ή εσείς να καταλάβατε ότι κάτι τρέχει;

Λ.Λ. Με βάση τα στατιστικά 1 στα 6 παιδιά έχει δεχτεί κάποια μορφή σεξουαλικής βίας. Άρα είτε στο πρόγραμμα των παιδιών ή των ενηλίκων ξέρουμε ότι υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να υπάρχει κάποιος άνθρωπος που έχει παρενοχληθεί σεξουαλικά τώρα ή στο παρελθόν ή στους ενήλικες κάποιος που μπορεί να είναι θύτης…

Μ.Π. Το πρόγραμμά μας έχει να κάνει με την πρόληψη, τα όρια και τη συναίνεση. Υπήρξε περίπτωση που γονιός ήρθε και μας είπε να έχουμε το νου μας γιατί το παιδί είχε ένα τέτοιο βίωμα στο παρελθόν, ωστόσο σίγουρα θα υπάρξει και γονιός που δεν θα έρθει ποτέ, λόγω ντροπής.

Έχουν αυξηθεί αυτά τα περιστατικά ή απλώς μιλάμε περισσότερο γι’ αυτά;

Μ.Π. Συνέβαιναν πάντα αυτά. Ακούγοντας κάποιος μία τέτοια ιστορία διαπιστώνει ότι δεν το έχει ζήσει μόνο αυτός, ότι δεν είναι στο κεφάλι του, ότι δεν φταίει, και έτσι παίρνει δύναμη να μιλήσει.

Τα «σήματα» SOS που εκπέμπουν παιδιά *

*Απόσπασμα από τον ενημερωτικό οδηγό της ομάδας «Άγγιγμα και Όρια»

Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν πως η σεξουαλική κακοποίηση είναι ο βιασμός, ενώ στην πραγματικότητα είναι πολλά περισσότερα από αυτό. Ένας εύκολος τρόπος είναι να σκεφτούμε με ποιους τρόπους ο σύντροφος μας θα μπορούσε να μας δείξει το σεξουαλικό του ενδιαφέρον χωρίς να έρθουμε σε επαφή με τα γεννητικά του όργανα. Όλοι αυτοί οι τρόποι και τα αγγίγματα προς ένα παιδί, είναι και θεωρούνται νομικά ως σεξουαλική κακοποίηση.

Σεξουαλική κακοποίηση είναι η συμμετοχή ή η έκθεση παιδιών και εφήβων σε πράξεις με σεξουαλικό περιεχόμενο οι οποίες υποκινούνται από έναν ενήλικα ή ανήλικο και έχουν ως σκοπό την σεξουαλική διέγερση ή ικανοποίηση του ή/και το χρηματικό κέρδος. Αυτές οι πράξεις μπορούν να περιλαμβάνουν ερωτικά χάδια/ φιλιά/ αγκαλιές, επίδειξη γεννητικών οργάνων, παρακολούθηση πορνογραφικού υλικού, εξαναγκασμός αυνανισμού ή παρακολούθησης του, λεκτική σεξουαλική βία, θωπεία κ.ά.

Τα παιδιά «μιλούν»

Ένα παιδί που κακοποιείται σεξουαλικά θα προσπαθήσει να σου δώσει λόγους να ασχοληθείς περισσότερο μαζί του και να καταλάβεις τι του συμβαίνει. Αυτό που έχει ανάγκη είναι να βρει έναν σύμμαχο έτσι ώστε να μπορέσει να σταματήσει αυτή την κακοποιητική σχέση.

Μπορεί να παρατηρήσεις συμπεριφορές όπως:

• Ξαφνική αλλαγή στην διάθεση. Περισσότερος θυμός, νεύρα ή λύπη.

• Ενόχληση με αγγίγματα σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος ή του προσώπου (π.χ. μαλλιά, πόδια, λαιμός κ.ά.).

• Ενόχληση με την έκθεσή του όταν είναι γυμνό.

• Άρνηση για έναν συγκεκριμένο άνθρωπο ή μέρος.

• Αλλαγές στον ύπνο ή την τροφή.

• Σεξουαλική συμπεριφορά που δεν ταιριάζει με την ηλικία του.

• Σεξουαλική δραστηριότητα με παιχνίδια.

• Ασυνήθιστη μυστικοπάθεια.

Οποιαδήποτε από αυτές τις συμπεριφορές μεμονωμένα, δεν σημαίνουν απαραίτητα πως το παιδί βρίσκεται σε κίνδυνο. Αν όμως παρατηρείτε περισσότερες από μία συμπεριφορές, τότε χρειάζεται αυτές τις σκέψεις να τις μοιραστείτε με έναν ειδικό ψυχικής υγείας που ασχολείται με θέματα ανηλίκων.

Οι ύποπτες συμπεριφορές των κακοποιητών

Ένας άνθρωπος που κακοποιεί ή θέλει να κακοποιήσει σεξουαλικά ένα παιδί, συνήθως είναι «διακριτικά» παρεμβατικός στην αρχή.

• Είναι αρκετά ελεγκτικός και κυριαρχικός ως προς το παιδί, χρησιμοποιώντας πάντα μία «ασπίδα» υπερπροστασίας. Μπορεί ακόμα και να δείχνει ότι επιτρέπει στο παιδί να διαλέξει ή να βάλει όρια αλλά στην πορεία θα βρει τρόπους να καθοδηγήσει ή ακόμα και να τα καταπατήσει αυτά τα όρια. Χρειάζεται να έχει τον έλεγχο!

• Επιμένει σε αγκαλιές, φιλιά, γαργαλητά και αγγίγματα, χωρίς να υπολογίζει την συναίνεση ή μη του παιδιού σε αυτή την επαφή. Συνήθως αυτές οι αγκαλιές στοχεύουν στην επαφή με συγκεκριμένα σημεία του σώματος ενός παιδιού (όχι απαραίτητα τα γεννητικά όργανα).

• Ενδιαφέρεται υπερβολικά για την σωματική και σεξουαλική ανάπτυξη ενός παιδιού.

• Παραβιάζει ιδιωτικούς χώρους του παιδιού (όπως π.χ. μπάνιο ή το υπνοδωμάτιο), «άθελα» ή «τυχαία».

• Διεκδικεί χρόνο με το παιδί με σκοπό να είναι απομονωμένοι από τους υπόλοιπους, χρησιμοποιώντας έναν λόγο που κανονικά δεν θα κινούσε υποψίες. Π.χ. «θέλεις να πάω εγώ μία βόλτα με το παιδί έτσι ώστε να μπορέσεις να ξεκουραστείς; Δεν θα απομακρυνθούμε!».

• Είναι πιο ελαστικός/ή σχετικά με τους κανόνες που θέτουν οι γονείς, με σκοπό να κερδίσει πιο εύκολα την εμπιστοσύνη του παιδιού.

• Χρησιμοποιεί συχνά την δωροδοκία ως τρόπο επικοινωνίας με τα παιδιά. Για παράδειγμα, «θα σου αγοράσω το δώρο που θέλεις αρκεί και εσύ να μου κάνεις ένα χατίρι». Για πολύ καιρό, αυτό το χατίρι θα είναι ένα απλό αντάλλαγμα το οποίο θα συναινούν οι γονείς ή ο άλλος γονέας.

Οποιαδήποτε από αυτές τις συμπεριφορές μεμονωμένα, δεν σημαίνουν απαραίτητα πως το παιδί βρίσκεται σε κίνδυνο. Αν όμως παρατηρείς περισσότερες από μια συμπεριφορές σε έναν άνθρωπο ή σε μια περίπτωση, τότε χρειάζεται αυτές τις σκέψεις να τις μοιραστείς με έναν ειδικό ψυχικής υγείας που ασχολείται με θέματα ανηλίκων.

Ζητήστε βοήθεια

Η σεξουαλική κακοποίηση των παιδιών βασίζεται στην σιωπή. Μιλώντας, έχουμε επιλέξει ήδη έναν τρόπο για να τα προστατέψουμε!

Τι μπορούμε να κάνουμε αν ένα παιδί μας εκμυστηρευτεί ότι κάποιος παραβιάζει τα όρια του;

Να το πιστέψουμε! Το παιδί έχει δώσει ήδη μία πολύ μεγάλη μάχη για να μπορέσει να εμπιστευτεί κάποιον άλλον, τον οποίον επίσης αγαπά πολύ αλλά φοβάται πως ίσως και εκείνος τελικά το κακοποιήσει.

Χρειάζεται να ακούσουμε με ηρεμία, χωρίς να προβάλλεις τα δικά μας συναισθήματα για αυτό που συμβαίνει και αυτό, διότι έχει ήδη ένα μεγάλο συναισθηματικό βάρος που πρέπει να διαχειριστεί. Στην συνέχεια, ζητήστε βοήθεια από έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Μόνο ένας παιδοψυχίατρος ή ένας παιδοψυχολόγος, είναι σε θέση να διερευνήσει κάτι τόσο σοβαρό και να μπορέσει να βοηθήσει.

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 11.12.2022