Του Βασίλη Κεχαγιά

Μπορεί στα χρόνια μας η Θεσσαλονίκη να αποτελεί μία ξεπεσμένη αρχόντισσα παλαιών ετών, ωστόσο το συγκεκριμένο γεγονός αποτελεί δυσλειτουργία της διαφοράς φάσης στη συγκρότηση του ελληνικού κράτους, με τη σημερινή του μορφή. Η μεσολάβηση περίπου ογδόντα ετών για την ενσωμάτωση της Μακεδονίας -συνεπώς και της πρωτεύουσάς της- στην ελληνική επικράτεια ήταν αρκετή για την ανισομέρεια διοίκησης και οικονομικού επιμερισμού, που προέκυψε.

Η προνομιακή γεωγραφική θέση της Θεσσαλονίκης και η εύφορη γύρω περιοχή αποτελούν την καλύτερη συστατική επιστολή για την πόλη, που δε φρόντισε να την εκμεταλλευτεί το υπόλοιπο κράτος, καθώς η εξουσία είχε ήδη συμπυρηνωθεί στην Αθήνα. 

Την είχαν αντιληφθεί, όμως, όλοι οι προηγούμενοι κατακτητές και μη, προσδίδοντας τον απαραίτητο σεβασμό στις εμπορικές της δυνατότητες, λόγω της επικοινωνίας της με Δύση και Ανατολή, αλλά και την προνομιούχα θέση του φυσικού λιμένος της, κάτι που -κατά κτήτορα Κάσσανδρο- αποτέλεσε κύριο λόγω επιλογής του σημείου για την κτήση της. Το εισαγωγικό, εξαγωγικό και διαμετακομιστικό εμπόριο, ιδίως μετά την κατασκευή του τεχνητού λιμένος της από τον Άγιο Κωνσταντίνο έδινε την ευκαιρία στην εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου της περιοχής, αλλά κυρίως πολλών προϊόντων των ακμαζόντων διαφόρων κλάδων της βιοτεχνίας.

Ανάμεσα στις επαγγελματικές τούτες δραστηριότητες, οι οποίες αναπτύχθηκαν από τα πρώτα χρόνια και άνθησαν επί των ρωμαϊκών, τα αρχαιολογικά ευρήματα μας παρέχουν ενδείξεις για ιδιαίτερη άνθηση της υφαντουργίας, της βαφής υφασμάτων, της κατεργασίας δερμάτων, της κατασκευής ψηφίδων, της επεξεργασίας γλυπτών και μετάλλων, αλλά και της χαλκουργίας.

Οι ασκητές των διάφορων τομέων σιγά - σιγά άρχισαν να συγκροτούν τις ονομαζόμενες -σε όλη την Ευρώπη- «συντεχνίες», ένας πρώιμος συνδικαλιστικός τρόπος υπεράσπισης των αστικών, απέναντι στις διάφορες διοικητικές και άλλες αυθαιρεσίες. Τα προνόμια των συντεχνιών τα σεβάστηκαν ακόμη και οι Αβαροσλάβοι, αλλά και η φράγκικη κατοχή, ενώ έφθασαν στο ανώτατο σημείο αυτοδιοίκησης και αυτονομίας κατά το 1246, επί Ιωάννου Βογιατζή.

Εξέχουσα θέση σε όλο τούτο το σκηνικό κατείχαν οι χαλκωματάδες ή χαλκωματζήδες, των οποίων τα μαγαζιά εκτείνονταν γύρω από τη σημερινή Παναγία Χαλκέων, στην ονομαζόμενη Χαλκευτική στοά. Εκεί επεξεργάζονταν το μέταλλο, για την κατασκευή αντικειμένων κυρίως οικιακής χρήσης, αλλά κάπου εκείνα πρέπει να υπήρχαν και τέσσερα εργαστήρια κατασκευής μεταλλικών όπλων, όπως και τέσσερα νομισματοκοπεία. 

Στη συγκεκριμένη αφιερωματική διάθεση της συντεχνίας θα πρέπει να αποδώσουμε την κατασκευή του χάλκινου τρούλου στον ναό της Παναγίας των Χαλκέων, του πρώτου αρχιτεκτονικού δείγματος τετρακίονης τρουλωτής εκκλησίας στη Θεσσαλονίκη.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Πάνω στον Φαρδύ δρόμο, τη σημερινή Εγνατία οδό, και στα δυτικά της νότιας πλατείας του Μεγαλοφόρου, δίπλα στη Χαλκευτική στοά, οικοδομήθηκε ο ναός της Παναγίας Χαλκέων. Βρισκόταν στη νοτιοδυτική γωνία της αγοράς, « εις πριν βέβηλον χώρον», όπως αναγράφει η κτιτορική επιγραφή, αφού προφανώς προϋπήρχε αρχαίος ειδωλολατρικός ναός. 

Στη νότια πλευρά του Μεγαλοφόρου, μεταξύ του πάρκου της εκκλησίας και του παρτεριού του τουρκικού λουτρού «Παράδεισος» βρισκόταν η είσοδος της Αγοράς, με τη δίτονη κιονοστοιχία και τις ανάγλυφες μορφές, τις Incatadas.

Η λέξη « κτιτορική» αναφέρεται στο βασιλικό πρωτοσπαθάριο και «κατεπάνω», δηλαδή διοικητή, του θέματος Λογγοβαρδίας, Χριστόφορο, καθώς οικοδομήθηκε πιθανότατα ως κοιμητηριακός ναός του κτίτορά της. Πρόκειται για ένα αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα, λιτή, με τα γνωστά βυζαντινά κόκκινα σκληρά πλιθιά, κάτι που της χάρισε το προσωνύμιο « Κόκκινη εκκλησίας». 

Είχε προηγηθεί, βέβαια, η γνωστότερη στο είδος, αυτή του Κοσμά Αιτωλού, στα νότια της Θεσσαλίας, αλλά αυτή της Θεσσαλονίκης, ως τετρακίονη τρουλωτή εκκλησία, κατείχε τη δική της πρωτοκαθεδρία.

«Με τα υπερυψωμένα αετώματα στις κεραίες του σταυρού και τα ανάλαφρα τόξα της, που δίνουν ένα παιχνίδι φωτός και σκιάς, πετυχαίνει αριστοτεχνικά μία έντονη πλαστικότητα, που ζωντανεύει όλο το οικοδόμημα», παρατηρεί εύστοχα ο Στ. Πελεκανίδης. 

Εξ ολοκλήρου πλινθόκτιστη η εκκλησία, προσπαθεί και κατορθώνει μόνο με τα ανοίγματα, τα οικοδομικά ή διακοσμητικά πολύπτυχα τόξα, τις οδοντωτές ταινίες, την ανησυχία στις γραμμές, να αφήσει ένα ιδιαιτέρως κομψό σύνολο, το οποίο θα λάβει την τελική του μορφή στον Άγιο Παντελεήμονα, πάνω από την Καμάρα, ως ο τύπος της «σταυροειδούς εκκλησίας της μακεδονικής σχολής». 

Τα χνάρια της ακολούθησε ο Όσιος Δαβίδ, με έξοχες τοιχογραφίες του 12ου αιώνα, το καθολικό της μονής Λατόμου, η Αγία Αικατερίνη, ο Άγιος Νικόλαος των Ορφανών, οι Άγιοι Απόστολοί κ.ά.

Εικονογραφικά η εκκλησία ακολουθεί το πρόγραμμα του Δωδεκάορτου, με εξαίρεση του γνώριμου κανόνα το γεγονός ότι στον τρούλο διακρίνουμε την Ανάληψη, αντί του Παντοκράτορα. Γίνεται εύκολα ορατή η προσωπική πινελιά στο ύφος των αγιογράφων.

Ο χώρος κτισίματος της εκκλησίας είχε ένα ιστορικό αίματος, καθώς, μετά το διάταγμα της 1ης Μαρτίου του 305, επί Γαλερίου, συνελήφθη ο Άγιος Δημήτριος, καταγόμενος από αρχοντική οικογένεια, να διδάσκει το χριστιανισμό στη σκοτεινή Χαλκευτική στοά. Από εκεί οδηγήθηκε από τους στρατιώτες στο ανατολικό τμήμα των θερμών λουτρών, πάνω από το ρωμαϊκό θέατρο. Όταν το 313 δημοσιεύτηκε διάταγμα περί ανεξιθρησκείας, από τον Κωνσταντίνο κτίστηκε στο σημερινό σημείο του ναού, πάνω από τον τάφο του πρώτος οικίσκος, σε ρόλο ναού.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Ως προς την εμπορική δραστηριότητα της Θεσσαλονίκης, κατά τα χρόνια πριν και διαρκούντος του Μεσαίωνα, αξίζει να παραθέσουμε τα όσα αναφέρει ο εγκυρότερος ιστορικός για το εμπόριο της Ανατολής, ο Γουίλιαμ Χάιντ: «Η Θεσσαλονίκη πάντοτε είχε τις πιο εκτεταμένες εμπορικές σχέσεις. 

Κτισμένη επάνω στην Εγνατία, στο μεγάλο δρόμο από το Δυρράχιο ως την Κωνσταντινούπολη, ήταν η αρτηρία που διέσχιζε κάθε μέρα ένα πλήθος από ταξιδιώτες• επιπλέον πρόσφερε στα καράβια ένα απέραντο και ασφαλές λιμάνι. 

Έτσι τα εμπορεύματα εισέρρεαν κάθε μέρα μέσα στην πόλη και απ’ όλες τις μεριές του κόσμου και ως προς την άνεση και την πολυτέλεια η Θεσσαλονίκη μπορούσε να συναγωνιστεί την ίδια την Κωνσταντινούπολη. Πάντως, σε καμία εποχή του έτους η εμπορική κίνηση δεν ήταν τόσο έντονη, όσο στην εμποροπανήγυρη του Οκτωβρίου, που συνέπιπτε με τη γιορτή του Αγίου Δημητρίου, του πάτρωνα της πόλης. 

Αυτήν την εποχή σχηματιζόταν, σαν από θαύμα, έξω από τις πύλες μία δεύτερη πόλη σε σειρές από απειράριθμα παραπήγματα.

Οι έμποροι της Κωνσταντινουπόλεως έφερναν επάνω σε άλογα και σε μουλάρια τα προϊόντα των ακτών της Μαύρης Θάλασσας (προφανώς γουναρικά και παστά ψάρια), ενώ αντίστοιχα της Φοινίκης και της Αιγύπτου, της Ισπανίας και της Ιταλίας έφθαναν κατευθείαν από τη θάλασσα. 

Τα υφάσματα, που έβγαιναν από τα χέρια των επίδοξων υφαντουργών της Βοιωτίας, ανταγωνίζονταν τα θαυμάσια κεντημένα κατάσαρκα (σινδόνες της Αγίας Τράπεζας) των «Στηλών του Ηρακλέους» (με το όνομα αυτό χαρακτήριζαν το μεσημβρινό μέρος της Ισπανίας, όπου δέσποζαν οι Άραβες). 

Το πλήθος που συνωστιζόταν στο χώρο της εμποροπανήγυρης αποτελούνταν από Έλληνες, Βουλγάρους, Ιταλούς, Ισπανούς, Πορτογάλους και Γάλλους. Αρκετοί Δυτικοευρωπαίοι εύρισκαν ευκολίες στο να εγκατασταθούν μόνιμα στη Θεσσαλονίκη. Έτσι σιγά - σιγά σχηματίστηκε μια ολόκληρη συνοικία Λατίνων (Φράγκων), βρισκόταν στο εσωτερικό της πόλης και ακουμπούσε στα νοτιοδυτικά τείχη της. 

Ο Ευστάθιος τους ονομάζει βουργεσίους, χωρίς να ξεχωρίσει την εθνικότητά τους, δηλαδή τους δίνει την ονομασία, με την οποία τους είχε χαρακτηρίσει ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α’ ο Κομνηνός. Πάντως κατά πλειοψηφία ήταν Ιταλοί. Αυτοί ήταν οι πρώτοι Φραγκολεβαντίνοι της Θεσσαλονίκης στον πρώτο φραγκομαχαλά».

Μετά το θάνατο του Αγίου Δημητρίου

Ο πολιούχος της πόλης συνελήφθη κηρύσσων το χριστιανισμό, το 301 στη Χαλκευτική στοά και αφού ευλόγησε τον επίσης χριστιανό Νέστορα, αυτός αντιμετώπισε και εξόντωσε το θηριώδη Λυαίο, ο οποίος προκαλούσε σε μονομαχία τους πολίτες της Θεσσαλονίκης. Το αποτέλεσμα ήταν να διαταχθεί εκτέλεση του Δημητρίου και του Νέστορα από τον Γαλέριο και στη θέση της εκτέλεσης και του τάφου του Αγίου Δημητρίου κτίσθηκε οικίσκος-ναΐδριο, το 313.

Στα μέσα του 5ου αιώνα ο έπαρχος του Ιλλυρικού Λεόντιος, κατάκοιτος από ανίατη ασθένεια και απελπισμένος από τις ατελέσφορες συμβουλές των γιατρών, παρακαλεί τον Άγιο, με βαθιά πίστη, να τον γιατρέψει και να τον ανακουφίσει. Και πράγματι, σα να εισακούστηκε η παράκλησή του, γιατρεύτηκε. 

Τότε, πλημμυρισμένος από ευγνωμοσύνη, γκρέμισε τη μικρή εκκλησία του τάφου και έκτισε «μέσον του σταδίου και του δημόσιου λουτρού», λίγο μετά το 463, λαμπρή βασιλική, ιδίου μεγέθους με τη σημερινή. Ίχνη των τοίχων του παλιού λουτρού σώθηκαν στην κρύπτη, όπου μαρτύρησε ο Άγιος, κάτω από το ιερό του ναού.

Τμήμα του λουτρού της βορειοδυτικής πλευράς της βασιλικής ασκούσε τον προορισμό του ως τον 7ο αιώνα, όπως αναφέρει και το βιβλίο των θαυμάτων του Αγίου Δημητρίου. Η ανατολική πλευρά της στοάς, που περιβάλλει τον κεντρικό χώρο, επικοινωνούσε μέσω τοξοτών ανοιγμάτων με το ρωμαϊκό και βυζαντινό κάθετο προς το θαλάσσιο δρόμο έξω από την εκκλησία, και από αυτά τα ανοίγματα έμπαιναν οι προσκυνητές, γιατί στα βυζαντινά χρόνια το έδαφος δεν είχε υψωθεί από τις αλλεπάλληλες επιχωματώσεις των αιώνων, ώστε να καλυφθεί, κάτι που έγινε στις αρχές της τουρκοκρατίας. 

Άλλωστε, στις αρχές του 15ου αιώνα την κρύπτη είχε επισκεφθεί ο Ρώσος μοναχός Ησαΐας, της μονής Χιλιανδαρίου. Παρόμοια είναι και η ιστορία με τη μονή του Αγίου Δημητρίου του Αρμογένη, που πρέπει να βρισκόταν κάπου στη σημερινή πηγή του Σέιχ Σου, με πρωταγωνιστή, πλέον, ένα βυζαντινό αξιωματούχο, γι’ αυτό και η μονή ονομάστηκε του Αρμογένη, δηλαδή αυτού που γιατρεύει τους αρμούς, τις κλειδώσεις.

Ημερολόγιο καταστρώματος

305 μ.Χ.

Σύλληψη και θάνατος του Αγίου Δημητρίου στη στοά των Χαλκευτών, όπου πραγματοποιούσε κρυφά κηρύγματα του απαγορευμένου από τον Γαλέριο χριστιανισμού

313

Διάταγμα περί ανεξιθρησκείας από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο

4ος-6ος αιώνας

Ανάπτυξη των συντεχνιών στη Θεσσαλονίκη, δηλαδή των βιοτεχνιών αστικών επαγγελμάτων, μεταξύ των οποίων και οι χαλκωματάδες

463

Πρώτη οικοδόμηση του ναού του Αγίου Δημητρίου από τον έπαρχο Ιλλυρικού Λεόντιο

620

Πυρκαγιά εξαφανίζει τη βασιλική του Λεόντιου

1028

Ανέγερση της Παναγίας Χαλκέων, από τον διοικητή Λογγοβαρδίας Χριστόφορο. Ο θαυμαστός τρούλος αποτελεί δωρεά των γειτονικών χαλκωματάδων

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19.03.2023