Του Βασίλη Κεχαγιά

Σε όποια γωνιά της γης και να ταξιδέψει κάποιος, σε ένα στενό της μεξικάνικης Οαχάκα ή στο κέντρο μίας αφρικανικής μεγαλούπολης, η ένδειξη «PAP test» φιγουράρει έξω από κάθε γυναικολογικό ιατρείο, υπενθυμίζοντας τον Έλληνα ερευνητή-σωτήρα, με τη διαγνωστική μέθοδο του καρκίνου της μήτρας να αποτελεί προϊόν της μελέτης του για τη διάγνωσή του από τα κολπικά επιχρίσματα. 

Γεννημένος στις 13 Μαΐου 1883 στο κέντρο της Κύμης, τρίτο από τα τέσσερα τέκνα του Νικόλαου και της Μαρίας, βρέθηκε στην Ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κατ’ εξαίρεση στα δεκαπέντε του και πτυχιούχος στα εικοσιένα του.

«Τώρα σε τρεις μήνες δε φτάνει μόνο να πασαλειφθώ για τις εξετάσεις μου, αλλά να μπορέσω να εισδύσω στην επιστήμη, μέσα στο φοβερό αυτό λαβύρινθο και να μάθω όσα θα μου χρειαστούν αύριο, τόσο για την πρακτική εξάσκηση όσο και για τη βαθύτερη αντίληψη που θα μου είναι απαραίτητη για ένα μακρύτερον μέλλον», έγραφε σε μία επιστολή προς τον πατέρα του, κατά τη διάρκεια των πτυχιακών εξετάσεων. 

Συνεχίζει, ταυτοχρόνως, την άσκησή του στο βιολί, το οποίο, όπως ο ίδιος δηλώνει, «τον γλίτωσε από την καταστροφή». 

Μεταξύ Φράιμπουργκ και Μονάχου ξεκινάει την ερευνητική του καριέρα, δίπλα στον βιολόγο Όσκαρ Χέρτβιγκ. Επιστρέφοντας, μετά το πρώτο στάδιο των σπουδών του, στην Κύμη, ως διδάκτορας Φυσικών Επιστημών, οι δικοί του αδυνατούσαν να κατανοήσουν γιατί δεν προτίμησε διδακτορικό στο χώρο της ιατρικής. 

Κατά το διάστημα της εκεί παραμονής του, γνώρισε την Μάχη Μαυρογένη (της οικογένειας της Μαντώς), φίλη των αδελφών του, την οποία νυμφεύθηκε το 1910, κρίνοντας πως η γυναίκα αυτή διέθετε την απαραίτητη αντοχή και αφοσίωση, ώστε να του συμπαρασταθεί στις επιδιώξεις του.

Οι πολεμικές περιπέτειες της Ελλάδας, κατά το επόμενο διάστημα, τον εμπόδισαν από τη διεκδίκηση της έδρας της Ζωολογίας, στη Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστήμιου Αθηνών. 

Το καλό το οποίο επισυνέβη, υπηρετώντας ως έφεδρος υπίατρος, ήταν ότι γνώρισε εθελοντές από την Αμερική, στο μακεδονικό μέτωπο, οι οποίοι του «άνοιξαν τα μάτια» για τις ερευνητικές δυνατότητες που προσφέρει η χλωρά στην απέναντι πλευρά του Ατλαντικού, κάτι που τον έφερε στο λιμάνι του Πειραιά, να επιβιβάζεται στο υπερωκεάνιο για τις ΗΠΑ και να αφίκνειται στη Νέα Υόρκη στις 19 Οκτωβρίου 1913.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Ο Γεώργιος Παπανικολάου βρέθηκε στην Αμερική, μόνος και ξένος, δίχως καλή γνώση της γλώσσας, ξεκίνησε επιδιώκοντας συνάντηση με το βιολόγο Τόμας Χάντ Μόργκαν, ο οποίος είχε συγγράψει τη μελέτη «Κληρονομικότητα και φύλο». 

Ο Μόργκαν τον εκτίμησε εξ αρχής και προσπάθησε να του εξασφαλίσει θέση στο Παθολογοανατομικού τμήματος του νοσοκομείου της Νέας Υόρκης, στη θέση του παρασκευαστή-βοηθού μικροσκοπίου. Στενεμένος οικονομικά, στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στη σύζυγό του, η οποία βρέθηκε να ράβει κουμπιά, για λογαριασμό μεγάλου καταστήματος, ενώ ο ίδιος συνέγραφε κείμενα για την ομογενειακή εφημερίδα Ατλαντίς, εργαζόμενος καθημερινά για δώδεκα ώρες.

Επόμενο σκαλοπάτι το Τμήμα Ανατομίας του Πανεπιστημίου Κορνέλ, όπου υπαγόταν το νοσοκομείο της Νέας Υόρκης. Εκεί του δόθηκε η ευκαιρία να αρχίσει να ασχολείται συστηματικά με την έρευνα. Έτσι δημοσίευσε την πρώτη του μελέτη για την επίδραση του οινοπνεύματος στον καθορισμό του φύλου των πειραματόζωων, δημοσιευμένη στο εγκυρότατο περιοδικό Science. 

Ανάμεσα σε εργασίες, οι οποίες σταδιακά αποδείκνυαν τη μεταβίβαση παθολογικών αλλοιώσεων στη μήτρα, προκληθείσες από το οινόπνευμα. Στη συνέχεια ξεκίνησε τη μελέτη επιχρισμάτων από τον γυναικείο κόλπο, για να διαπιστώσει τις φυσιολογικές αλλοιώσεις, κατά τη διάρκεια του έμμηνου κύκλου, με πρώτο υλικό ληφθέν από τη σύζυγό του, τη Μάχη, αλλά και τις ασθενείς του νοσοκομείου Κορνέλ, από τις οποίες μπορούσε να λαμβάνει καθημερινό επίχρισμα.

Στις 4 Ιανουαρίου 1928, στο Μπάτλ Κρικ του Μίσιγκαν, ανακοίνωσε τα πρώτα ευρήματά του για την πρώιμη διάγνωση του καρκίνου, με κυτταρικό υλικό από τον τράχηλο της μήτρας. Το 1933 εξέδωσε το βιβλίο «Ο σεξουαλικός κύκλος του ανθρωπίνου θήλεος», ενώ σιγά - σιγά επανέκαμψε στην εξέλιξη της πρώτης του μελέτης, με την ερευνητική του ομάδα, τον Τράουτ, τον Μαρκέτι και τον Μουραγιάμα. 

Αυτήν τη δεύτερη φορά, η επιστημονική κοινότητα δέχτηκε ευμενώς τα αποτελέσματα για τη διάγνωση του καρκίνου της μήτρας, με βάση το κολπικά επίχρισμα, σε μελέτη δημοσιευμένη το 1943. Η μέθοδος της κυτταρολογικής εξέτασης βιολογικών υλικών, κατά Παπανικολάου, εδραιώθηκε στη δεκαετία του ’50. Το 1954, μάλιστα, δημοσιεύθηκε ο Άτλας αποφολιδωτικής κυτταρολογίας, κάτι που διευκόλυνε ιδιαιτέρως το έργο των ιατρών. 

Το 1961 ο Παπανικολάου βρέθηκε στο Μαϊάμι, όπου είχε ιδρυθεί το Ινστιτούτο Αντικαρκινικής Έρευνας Παπανικολάου, αλλά στις 19 Φεβρουαρίου 1962 απεβίωσε από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου.

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Είχε πάντοτε την καλύτερη διάθεση για την προσφορά βοήθειας προς όλους και ιδίως προς τους Έλληνες γιατρούς, οι οποίοι επισκέπτονταν τον Παπανικολάου στην Αμερική, όπου εκπαίδευσε 550 συναδέλφους του, από 50 χώρες. Ένας από αυτούς, ο Θ.Σ. Αποστολίδης έγραφε: 

«Εντύπωσιν έκαμεν εις τους Έλληνας μαθητάς του και Έλληνας επισκέπτας, οίτινες ουδέποτε έλειπον, η άκρα ανεκτικότης και η άπειρη καλοσύνη του. Είχε θερμήν αγάπην δια την ελευθερίαν και τη δημοκρατίαν, υπέρ των οποίων ηγωνίσθημεν. Ήταν πράος, ευγενής, αλλά και επίμονος. Είχε καλλιτεχνικήν ιδιοσυγκρασίαν. Μοναδική ψυχαγωγία αυτού ήταν η κλασική μουσική. Λάτρης ούτος αύτης, ήτο φίλος ενός άλλου αποδήμου Έλληνος, του αειμνήστου Μητρόπουλου». 

Και σα να απαντούσε, ο Παπανικολάου έγραφε: «Ποτέ δε θα μπορούσα να κάνω τόσο σκληρή ζωή, χωρίς το αντίβαρο της μουσικής».

Το εντυπωσιακό είναι ότι διαθέτουμε δύο μαρτυρίες, μία της άμεσης συνεργάτιδός του και μια της μαθήτριάς του, Λίνας Τσακίρη Κουτήφαρη, το πόσες φορές απαντούσε «δε γνωρίζω», ακόμη και όταν επρόκειτο για ιατρικά ζητήματα. Η δεύτερη προσμαρτυρεί: 

«Δεν μπορώ να σας αποκρύψω τη μεγάλη απογοήτευση που δοκιμάζουμε όταν στις απορίες μας, τις πιο πολλές φορές, η απάντησή του ήταν ‘δεν ξέρω κι εγώ’. Και ζητούσε να ακούσει τη δική μας γνώμη, σα να ήθελε να μάθει από εμάς, και άρχιζε να κάνει ερωτήσεις, όχι μόνο σε μας τους γιατρούς, αλλά και στους παρασκευαστές. Αυτό ήταν το μεγαλείο του Παπανικολάου. 

Ήταν ένας απλός, καλός άνθρωπος, που κοκκίνιζε εύκολα, μιλούσε αργά και ήρεμα, με ωραίο και ελκυστικό τρόπο. Πέτυχε γιατί είχε αφάνταστη δύναμη χαρακτήρος, φοβερή επιμονή, και θαυμαστή προνοητικότητα». 

Χαρακτηριστικά είναι και τα λόγια του Νικόλαου Λούρου, καθηγητή της Ιατρικής και υπουργού Υγείας στην πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση: «... η καταπληκτική ανακάλυψή του τον ικανοποίησε σαν άνθρωπο, χωρίς όμως να ζαλισθεί από την επιτυχία. Ο Παπανικολάου παρέμεινε παραδειγματικός και μετριόφρων, εργατικός και δεν τον έπιαναν οι κολακείες».

Σε επιστολή προς τον πατέρα του, ο Παπανικολάου είχε γράψει ότι σκοπός του δεν ήταν ούτε να πλουτίσει ούτε να γίνει διάσημος, αλλά να προσφέρει τις υπηρεσίες του στο συνάνθρωπο. 

Να σκεφτεί κανείς ότι κι αυτός και η γυναίκα του αναγκάστηκαν να κάνουν και άλλες εργασίες -όπως μεταφραστικές- προς βιοπορισμό και δε σκέφτηκε να κατοχυρώσει την ευρεσιτεχνία της ανακάλυψής του, ώστε να καρπωθεί τα οφέλη των πνευματικών δικαιωμάτων.

Ο άνθρωπος πίσω από τον ερευνητή

Οι υπάρχουσες μαρτυρίες, οι σχετικές με το βίο του Γεώργιου Παπανικολάου, μας οδηγούν σε έναν άνθρωπο που από νωρίς είχε το θάρρος της γνώμης και τον διέκρινε πάθος για την καθαρή διατύπωσή της. Τον διέκριναν αυστηρές αρχές ανθρωπισμού, τις οποίες άρχισε να εκδηλώνει από πολύ νωρίς. 

Ακόμη και τα καλοκαίρια της φοιτητικής του ανάπαυλας, επισκεπτόταν στην Κύμη τους λεπρούς, στη θέση Λοβοκομείο. 

Μάλιστα, επειδή η τοποθεσία βρισκόταν σε νησίδα, χρειαζόταν να κωπηλατήσει αρκετές ώρες, προκειμένου να φτάσει ως εκεί.

Στα ίδια χρόνια, του πανεπιστημίου, οι συναναστροφές του βρισκόταν κυρίως σε κύκλους με φιλολογικά ενδιαφέροντα, όπως ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Δημήτρης Γληνός και ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. 

Ο ένας υπήρξε διακεκριμένος πανεπιστημιακός εκπαιδευτικός, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ο άλλος αντιστοίχως διακεκριμένος ηγέτης του δημοτικισμού, με σαφή ένταξη στην Αριστερά και ο τρίτος έξοχος λογοτέχνης.

 Καθίσταται φανερή η παράλληλη αγάπη του για τα γράμματα, όπως αργότερα το πάθος του για τη μουσική. Άλλωστε, του είχαν ζητήσει συνεργασία δημοσιογραφικού Τύπου από την εφημερίδα Αθηνά. 

Παρά ταύτα, την άποψη του για τη ζωή στην Ελλάδα, σε σχέση με αυτήν της Αμερικής τη βρίσκουμε διατυπωμένη, με κάποια πίκρα, από τον ίδιο: 

«Εδώ βρήκα άλλον κόσμο, άλλους ανθρώπους, με πλατύτερες ιδέες, με ευγενέστερα αισθήματα, με υψηλά ιδεώδη. Εάν επιστρέψω στην Ελλάδα, φοβούμαι ότι θα χαθώ. Θα αναγκαστώ να περιοριστώ σε μια στενή επαγγελματικήν αντίληψιν και θα αφομοιωθώ από την απελπιστικήν μετριότητα. Εδώ ημπορώ να γίνω επιστήμων με παγκόσμιαν φήμην, εις την Ελλάδα θα μείνω απλούς δάσκαλος, άγνωστος έξω από τον στενόν κύκλον του».

Με κριτήριο την αφοσίωση τούτη νυμφεύθηκε στις 15 Σεπτεμβρίου 1910 την Μάχη Μαυρογένη, η οποία στάθηκε δίπλα του με κάθε τρόπο, τον στήριξε σε όλες του τις επιλογές, αποδεχόμενη ένα σαφώς δεύτερο ρόλο και κυρίως να μην τον περισπάσει από το έργο του, αποζητώντας τεκνογονία. 

Ακόμη και μετά το θάνατο του συζύγου της, έκανε ότι μπορούσε για την υστεροφημία του, ανέπτυξε το Ινστιτούτο Παπανικολάου στο Μαϊάμι και παρείχε οποιαδήποτε πληροφορία θα μπορούσε να βοηθήσει στη μέγιστη αναγνώριση του έργου του, κάτι για το οποίο τιμήθηκε επανειλημμένως και αυτή.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1883

Μάρτιος, 13

Ο Γεώργιος Παπανικολάου γεννιέται στην Κύμη της Ευβοίας, από πατέρα βουλευτή Καρυστίας

1904

Ο Γεώργιος Παπανικολάου πτυχιούχος της Ιατρικής σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

1907

Ο Παπανικολάου βρίσκεται στο Μόναχο

1910

Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Μονάχου

Σεπτέμβριος, 10

Νυμφεύεται, σχεδόν κρυφά από τους δικούς του τη Μάχη Μαυρογένη

1912

Υπηρετεί ως υπίατρος στο Μακεδονικό Μέτωπο

1913

Βρίσκεται με τη σύζυγό του στη Νέα Υόρκη. Πρόσληψη ως παρασκευαστής- βοηθός μικροσκόπου στο νοσοκομείο της Νέας Υόρκης, συνδεδεμένο με το πανεπιστήμιο Κορνέλ

1915

Πρώτη δημοσίευση ανακοίνωσής του στο περιοδικό Science

1928

Ανακοίνωση των σημαντικών αποτελεσμάτων της έρευνάς του για τη διάγνωση του καρκίνου της μήτρας από κολπικό επίχρισμα

1941

Παρουσίαση, ολοκληρωμένη πλέον, της έρευνάς του για τη διάγνωση του καρκίνου τραχήλου της μήτρας

1954

Εκδίδεται ο Άτλας Αποφολιδωτικής Κυτταρολογίας

1961

Βρίσκεται με τη σύζυγό του στο Μαϊάμ

1962

Φεβρουάριος, 19

Αποβιώνει από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 19.02.2023