Ένα άγονο και χωρίς το προνόμιο των λιμένων νησί, στα μισά του 18ου αιώνα και με τις διαμορφωμένες από τους ρωσοτουρκικούς πολέμους συνθήκες μετατρέπονται σιγά-σιγά σε εμπορική και ναυτική δύναμη. Τα πλοιάρια τους, οι επονομαζόμενες σακολέβες άρχισαν να ταξιδεύουν και να μεταφέρουν εμπορεύματα στη Χίο, στα παράλια της Μικράς Ασίας, στη Μαγνησία, στην Ύδρα. Τα κεφάλαια για την ανάπτυξη των Ψαριανών ταρσανάδων προέρχονταν από τους Χιώτες και τους Σμυρναίους. Βασικά, ήταν οι Ναπολεόντιοι πόλεμοι αυτοί που μετέβαλαν τις συνθήκες στις θάλασσες και ενίσχυσαν ακόμη περισσότερο τις διαδρομές των Ψαριανών σε αυτές.

Κύριο αντικείμενο η μεταφορά σιτηρών από την Ουκρανία. Φόρτωναν τα σιτηρά από τη Μαύρη θάλασσα και τα πουλούσαν σε υπέρογκες τιμές στα λιμάνια της δυτικής Μεσογείου, διασπώντας τους αποκλεισμούς του αγγλικού στόλου. Με την επικράτηση της ειρήνης, μετά το 1815, το εμπόριο των Ψαριανών υπέστη κάμψη. Ο αγωνιστής Νικόδημος, σε ρόλο ιστορικού έγραφε: «Μετά την αποκατάστασι της ειρήνης εναυπήγησαν μεγαλυτέρας σακουλεύας και επεξέτειναν τα ταξείδια των εις Συρίαν και εις Αλεξάνδρειαν. Περί το τέλος του ΙΗ’ αιώνος κατασκευάσαντες έτσι μεγαλύτερα πλοία επεξέτειναν τα ταξείδια των μέχρις αυτής της Νοτίου Αμερικής».

Με την έκρηξη της Επανάστασης οι Ψαριανοί μετέτρεψαν τα εμπορικά τους πλοία σε πολεμικά, καθώς ήταν από τους πρώτους που μυήθηκαν στη Φιλική Εταιρεία, λόγω των σχέσεων τους με τις περιοχές της Ρωσίας (ακόμη κι ο Βαρβάκης είχε χρηματοδοτήσει τη ναυπήγηση πλοίων). Υπολογίζεται, κατά τον Γάλλο διπλωμάτη και περιηγητή Πουκεβίλ, πως οι Ψαριανοί διέθεταν 60 καράβια 25.500 τόνων, με πλήρωμα 1.800 άνδρες. Πάντως, συμφωνία ως προς των αριθμό των Ψαριανών πλοίων δεν υπάρχει μεταξύ των ιστορικών, καθώς ο Σούτσος μιλάει για 35, ο Σπυρίδων Τρικούπης για 40 και ο Παπαρρηγόπουλος διατηρεί επιφυλάξεις. Την ημέρα του Πάσχα του 1821, στις 10 Απριλίου, έφθασε στα Ψαρά από τις Σπέτσες ο γερο-πλοίαρχος Γκίκας Τσούπας, με υψωμένη τη σημαία της ελευθερίας. Όρμησαν όλοι στο δημογεροντικό κατάστημα, κατέβασαν και ξέσκισαν την τουρκική σημαία και κατέστρεψαν τον οθωμανικό θυρεό. Αμέσως έστειλαν πλοίο στην Ύδρα και στις Σπέτσες, δηλώνοντας τη συμμετοχή τους στην εξέγερση. Στις 20 Απριλίου, ύστερα από τη λιτανεία, ύψωσαν τη σημαία της Επανάστασης στο κοινοτικό κατάστημα (κάτι σαν δημαρχείο) και τα πλοία τους. Την ίδια μέρα απέπλευσαν τα πλοία και κατευθύνθηκαν προς τη Σμύρνη, όπου βύθισαν ένα εχθρικό και αιχμαλώτισαν άλλα τέσσερα, που τα μετέφεραν στα Ψαρά. Η πρώτη αυτή νίκη των Ψαριανών ματαίωσε την αποστολή περίπου 3.000 Τούρκων στρατιωτών στην Πελοπόννησο. Ύστερα από αίτημα των Αγιορειτών, οι Ψαριανοί έστειλαν δύο πλοία να περιπλέουν τον Θερμαϊκό κόλπο, τα οποία κατέλαβαν ένα μπρίκι και μία γολέτα του μπέη της Θεσσαλονίκης, τα λαφυραγώγησαν και κουβάλησαν 24 κανόνια στο νησί τους.

Από εκεί και πέρα, η συμμετοχή των Ψαρών ενδυναμωνόταν ολοένα και περισσότερο, μοιράζοντας τα λάφυρα κατά ένα τρίτο στην κοινότητα, ένα τρίτο στη συντήρηση και την επισκευή των πλοίων και ένα τρίτο για τους μισθούς των πληρωμάτων και τις συντάξεις. Προσπάθησαν να ξεσηκώσουν τη Χίο, πραγματοποίησαν τολμηρή απόβαση στο λιμάνι της Ίμβρου, συμμετείχαν με 29 πλοία στη ναυμαχία του Τσεσμέ, στη συντριβή του τουρκικού στόλου στο Τσαγκλί, στη ναυμαχία του Πατραϊκού κόλπου, ενώ ο Κανάρης είχε αρχίσει να μπουρλοτιάζει τον τουρκικό στόλο: στην Τένεδο έφθασαν με τον Βρατσάνος να πυρπολήσουν την τουρκική ναυαρχίδα, όπως απεικονίζεται και στο γνωστό πίνακα. Ο Άγγλος πλοίαρχος της κορβέτας Περσεύς ζήτησε με θαυμασμό να γνωρίσει τον Κανάρη και τού χάρισε το σπαθί του. Δεν είναι να απορεί κανείς, που το Φεβρουάριο του 1824, οι Ψαριανοί πληροφορήθηκαν ότι προετοιμαζόταν εκστρατεία εναντίον του νησιού τους.

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

Στις 20 Ιουνίου 1824 οι Τούρκοι έφθασαν στα βορεινά του νησιού και πραγματοποίησαν την πρώτη απόπειρα να αποβιβαστούν στην Κάναλο. Υπολογίζεται ότι η στρατιωτική τους δύναμη ξεπερνούσε τους 30.000 άνδρες. Την άλλη μέρα επαναλήφθηκε η απόπειρα και πάλι κατέληξε σε αποτυχία. Η αχίλλειος πτέρνα βρίσκεται σύντομα και είναι η μικρή αμμούδα Έρινος. Εκεί βρέθηκε το ρήγμα και οι Τούρκοι άρχισαν να προελαύνουν προς την πόλη και προς το Φτελιό. Τα όπλα και τα πυροβόλα σκορπούσαν τον θάνατο, ενώ τα γυναικόπαιδα, μέσα σε ουρλιαχτά, κλείστηκαν στις εκκλησίες του Αγίου Νικολάου και της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. Οι Τούρκοι βάδιζαν πάνω σε πτώματα, αποτεφρώνοντας ότι έβρισκαν μπροστά τους. Τελευταίο οχυρό το Παλαιόκαστρο, αλλά ήταν φανερό ότι δεν θα άντεχε για πολύ. Έτσι, οι δημογέροντες έλαβαν την απόφαση της ανατίναξης του Παλαιόκαστρου, έργο που ανέλαβε ο Δημήτριος Βρατσάνος. Μία υπερκόσμια λάμψη υλοποίησε το αλλοτινό «αποθανέτωσαν οι ψυχές μας μετά των αλλοφύλων…» και χάρισε στους νεκρούς το γνωστό στίχο «στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη, περπατώντας η δόξα μονάχη, μελετά τα λαμπρά, παλληκάρια και στην κώμη στεφάνι φορεί, γενομένο από λίγα χορτάρια, που ’χαν μείνει στην έρημη γη».

Ο Γάλλος ιστορικός ντε Λα Γκραβιέρ περιέγραψε το μελανό περιστατικό της ιστορίας, όπως το μεταφέρει στο εξάτομο έργο του ο Διονύσιος Κόκκινος:

«Υπερίσχυαν ολίγον κατ’ ολίγον. Περί την έκτην εσπερινήν ώραν ευρίσκοντο εις απόστασιν βολής από του φρουρίου και τότε ήρχισαν μετά των εντός αμοιβαίας προκλήσεις, με μυρίας ύβρεις. Περί την έκτην και ημίσειαν εγείρεται φοβερά βοή. Οι Τούρκοι περικυκλώσαντες από παντού τον λόφον αναβαίνουν. Τα εξωτερικά τοιχώματα περιπίπτουν εις τα χείρας των. Από την Ίσιδα (σ.σ.: πλοίο του γαλλικού στόλου) διακρίνουν, παρακολουθούν και τα ελάχιστα επεισόδια. Οι Γάλλοι αξιωματικοί με το τηλεσκόπιον εις τας χείρας είναι προσηλωμένοι προς την ελληνικήν σημαίαν. Εφ’ όσον το ιερόν τούτον ράκος κυματίζει επί του πυροβολείου, πάσα ελπίς δεν απωλέσθη ακόμα. Ένας Τούρκος ορμά. Δεν είχεν εγγύησιν των κοντών, επί του οποίου μόλις κινείται σαλευομένη από τον ελαφρόν άνεμον η σημαία, όταν φοβερά έκρηξις έσεισε το στερέωμα…

Το φρούριον, οι υπερασπίσαντες αυτό ήρωες, ο εισβαλών εις τούτο πολέμιος, τα πάντα ανετινάχθησαν εις μύρια κομμάτια. Οι Ψαριανοί ετήρησαν τον λόγον των. Ουδείς εξ αυτών επρόδωσεν τον όρκον του.

Μόλις το σκότος της νυκτός εκάλυψε τας κινήσεις, η Ίσις επλησίασεν το βάραθρον, του οποίου δεσπόζει το καταστραφέν φρούριον. Βαθεία σιγή αποκρίνεται εις τας εκ του γαλλικού πλοίου κλήσεις. Κατά την επομένην πρωίαν, τα εφόλκια της Ίσιδος περιέπλευσαν εις τους σκοπέλους της βορείας ακτής. Οι Γάλλοι ναύται διερεύνησαν με θρησκευτικήν ακρίβειαν τα άντρα, τας χαράδρας, τας μικροτέρας κοιλότητας των βράχων. Αι έρευναί των δεν απέβησαν εις μάτην. Γυναίκες, παιδιά, στρατιώται βαρέως τραυματισμένοι είχαν καταφύγει εις την απομακρυσμένην αυτήν γωνίαν, η οποία είχε λησμονηθεί από τους Τούρκους.

Κατά την πρώτην μεταμεσημβρινήν ώραν της ημέρας αυτής, η γαλλική σημαία εκάλυπτεν υπό την προστατευτικήν σκιάν της εκατόν πενήντα εξ άτομα, διασωθέντα από βέβαιου θανάτου».

Ο ΑΥΤΟΠΤΗΣ ΜΑΡΤΥΣ

Έχει ενδιαφέρον η μαρτυρία του Ψαριανού ναυάρχου Κ. Νικόδημου, ο οποίος μεταφέρει την αγωνία των Ψαριανών για ενίσχυση της άμυνάς τους και το Υπόμνημα της Βουλής της νήσου Ψαρών προς την Κυβέρνηση, αποζητώντας απελπισμένα την αποστολή έστω ενός πλοίου, τη στιγμή που εβδομήντα εχθρικά βρίσκονταν ήδη στη Μυτιλήνη. Ο πρόεδρος Γεώργιος Κουντουριώτης και ο Μπότασης, ο Κωλέττης και ο Σπηλιωτάκης ομιλούν για την αποστολή Υδροσπετσιώτικων πλοίων, κάτι που εις γνώσιν τους ήταν ψευδές. Ο Νικόδημος δε διστάζει να εκτοξεύσει κατηγορίες εναντίον της Κυβέρνησης Κουντουριώτη, κάτι που σίγουρα ενισχύεται και από το γεγονός της ψαριανής καταγωγής του ναύαρχου.

Ο επίσης εκ Σπετσών Αναστάσιος Ορλάνδος θέτει σε ψυχραιμότερη βάση τα γεγονότα: «Ουδεμία αμφιβολία υπάρχει ότι οι Ψαριανοί και ειδοποιήθησαν εγκαίρως περί των σκοπών του εχθρικού στόλου και την κυβέρνησιν ειδοποίησαν περί τούτου την 15η Ιουνίου και προσθέτοντες ότι τα πλοία των εισίν έτοιμα εζήτησαν έκπλευσιν των πλοίων και των άλλων δύο αδελφών νήσων και χρηματικάς βοηθείας, συγχρόνως δε ειδοποίησαν και τας άλλες δύο ναυτικάς νήσους. Εκ των πραγμάτων αυτών κρίνων τις δύναται ανενδοιάστως να είπη ότι εάν παρήσαν εις Ψαρά και των άλλων δύο νήσων αι ναυτικαί δυνάμεις, εξάπαντος τα σχέδια του εχθρού εματαιώνοντο, ως εματαιώθησαν πολλάκις κατά τε Σάμον και αλλαχού.

Αλλ’ είναι αληθές ότι ούτε η κυβέρνησις, ούτε ουδείς άλλος ήλπιζον ποτέ ότι ο τουρκικός στόλος ήθελε προσβάλει τα Ψαρά τόσον ταχέως και απροσδοκήτως. Η δε κυβέρνησις θεωρήσασα ως αναγκαιοτέραν την αποστολήν ναυτικής δυνάμεως προς υπεράσπισιν της Κάσου, της οποίας ο κίνδυνος ήτο ήδη γνωστός, ουδεμίαν πρόνοιαν περί Ψαρών έλαβε, αλλά διέταξε να εκπλεύσωσι τα πλοία υπέρ της Κάσου».

Τα αίτια της γρήγορης πτώσης

Τα Ψαρά υπέκυψαν εντός δύο ημερών, κάτι που θα επέπληττε ακόμη και τον αρχηγό της απόβασης των Τούρκων, τον Χοσρέφ. Σίγουρα ένα από τα γεγονότα που έπαιξε κύριο ρόλο σε αυτό ήταν η ολιγωρία της κυβέρνησης στον έκπλου του στόλου και στην αποστολή ενίσχυσης προς ενίσχυση της άμυνας. Ακόμη και την τελευταία στιγμή να πραγματοποιούταν αυτή η αποστολή, σίγουρα θα αποτελούσε σημαντική βοήθεια στην άμυνα του νησιού. Δεν έφτανε ο ηρωισμός και η αυτοθυσία των Ψαριανών και οι λίγο πάνω από τρεις χιλιάδες διασωθέντες επέζησαν μέσα στα συντρίμμια.

Η τόσο γρήγορη πτώση των Ψαρών οφειλόταν, εκτός των άλλων, στον ελαττωματικό τρόπο της άμυνας και τα σφάλματα που πραγματοποιήθηκαν κάτω από το κλίμα της σύγχυσης και του πανικού. Ουσιαστικά έμειναν ανυπεράσπιστα το λιμάνι της πόλης και ο κόλπος του Ερινού. Συγχρόνως, οι Ψαριανοί όντες έντρομοι από το μέγεθος του αντίπαλου στόλου, πείσθηκαν από τους Θεσσαλομακεδόνες, οι οποίοι ήθελαν να έχουν στη διάθεσή τους όλους τους άνδρες επί ξηράς, αφαίρεσαν τα πηδάλια των πλοίων. Έτσι ακυρώθηκε η σημαντικότερη δύναμη των νησιωτών, απέναντι σε έναν πανίσχυρο εχθρό, τον οποίον μπορούσαν να καθυστερήσουν μόνο με την πυκνή δράση των πυρπολικών. Κι όταν το αποφάσισαν αυτό, διέσπειραν τη δύναμη των πυροβόλων σε όλο το νησί, αντί να την επικεντρώσουν σε συγκεκριμένα κρίσιμα σημεία. Έτσι, η άμυνα των Ψαρών καταλύθηκε εύκολα, την ώρα που τα πυρά θα έπρεπε να συγκεντρωθούν στον κόλπο του Ερινού.

Εκτός τούτων, λέγεται ότι ο μακεδονικής καταγωγής Κόττας, ο οποίος είχε αναλάβει τη φύλαξη του κόλπου του Ερινού, είχε εξαγορασθεί από πράκτορες του Χοσρέφ, που του είχαν υποσχεθεί ανάληψη διοικητικής θέσης και μεγάλη αμοιβή. Όταν παρουσιάστηκαν μπροστά του οι αποβάντες Τουρκαλβανοί, τους οποίους γνώριζε από τη Θεσσαλονίκη, δεν έδειξε ιδιαίτερη μαχητικότητα στην αντιμετώπισή τους. Κατά βάση δεν έθεσε σε λειτουργία τα δύο πυροβόλα, που είχε στη διάθεσή του. Κατά την εκδοχή τούτη, όταν ο Κόττας, μετά την καταστροφή, μετέβη στην τουρκική ναυαρχίδα για να λάβει το τίμημα της προδοσίας του, ο Χοσρέφ μαινόμενος διέταξε την εκτέλεσή του, επειδή δεν τον ενημέρωσε για την υπονόμευση του Παλαιόκαστρου με πυρίτιδα, κάτι που στοίχισε τη ζωή σε πολλούς Τούρκους. Πάντως, ο Νικόδημος και ο Ορλάνδος διαψεύδουν αυτήν την άποψη, ωστόσο επιβεβαιώνουν ότι ο Κόττας αποκεφαλίσθηκε ως αιχμαλωτισθείς. Από την άλλη, ο Γάλλος χρονικογράφος Ραφενέλ μεταφέρει μαρτυρία του ναυτικού ακόλουθου στην Κωνσταντινούπολη, σύμφωνα με την οποία « η δολιότης του Χοσρέφ αγόρασε αυτούς εκ των προτέρων». Γενικότερα, στον ευρωπαϊκό Τύπο κυκλοφόρησε ευρέως η άποψη περί του εξαγορασθέντος Κόττα, ο οποίος μισθώθηκε από τους Ψαριανούς, μαζί με την ένοπλη φρουρά του Ολύμπου.

Ημερολόγιο καταστρώματος

1821

Ο Φιλικός Δ. Θέμελης κατηχεί πολλούς Ψαριανούς

Τα Ψαρά επαναστατούν ύστερα από προτροπή του Σπετσιώτη Γκίκα Τσούπα

Ο Παπανικολής ανατινάζει τουρκικό δίκροτο

Δεκέμβριος, 20

Τρεις Ψαριανοί εκλέγονται στη Συνέλευση της Επιδαύρου

1822

Ιούνιος, 7

Ο Κανάρης ανατινάζει την τουρκική ναυαρχίδα στο στενό της Χίου

Οκτώβριος, 12

Κι άλλη επιτυχημένη ανατίναξη της ναυαρχίδας στην Τένεδο από τον Κανάρη

1823

Νικόδημος και Κανάρης νικούν τον τουρκικό στόλο στην Σκόπελο

1824

Φεβρουάριος

Οι Ψαριανοί πληροφορούνται την πρόθεση των Τούρκων να επιτεθούν στο νησί

Ιούνιος 20,21

Επίθεση των Τούρκων, καταστροφή των Ψαρών και σφαγή χιλιάδων κατοίκων

*Δημοσιεύθηκε στη "ΜτΚ" στις 23.06.2024